ઓગસ્ટ 2015માં-લગભગ બરાબર દસ વર્ષ પહેલાં-મેં કાશ્મીર ખીણની મુલાકાત લીધી હતી અને જીવનનાં વિવિધ ક્ષેત્રોનાં લોકો સાથે વાત કરી હતી. તેમાંથી એક પત્રકાર શુજાત બુખારી હતા. જાન્યુઆરી 2015માં હું દિલ્હીની એક બુકશોપમાં બુખારીને મળ્યો હતો અને તેમણે મને તેમના ગૃહ રાજ્યની મુલાકાત લેવા વિનંતી કરી હતી. વર્ષના અંતમાં જ્યારે હું શ્રીનગર ગયો, ત્યારે અમારી કાશ્મીરના ભૂતકાળ અને વર્તમાન વિશે લાંબી અને મારા માટે ખૂબ જ શૈક્ષણિક ચર્ચા થઈ. જ્યારે હું જવાની તૈયારી કરી રહ્યો હતો, ત્યારે બુખારીએ અડધી મજાકમાં ટિપ્પણી કરી કે તેઓ આભારી છે કે, ભારત સરકારથી વિપરીત, જેણે દાયકાઓથી કાશ્મીરીઓને આપેલાં લગભગ બધાં વચનો પાળ્યાં નથી. મેં તેમને આપેલા મારા વચનનું પાલન કર્યું છે.
જૂન 2018માં, શુજાત બુખારીની દુ:ખદ હત્યા કરવામાં આવી હતી. હુમલાખોરો દ્વારા જેમની ઓળખ અને હેતુઓ અજાણ છે. પછીના વર્ષે, ભારત સરકારે કલમ 370 રદ કરી, જેમાં એક બિનચૂંટાયેલા રાજ્યપાલને જમ્મુ અને કાશ્મીરનાં લોકોની લોકશાહી ઇચ્છાનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા માનવામાં આવ્યા. સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં પહેલી વાર, ગણતંત્રના સંપૂર્ણ રાજ્યને ફક્ત કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં ડાઉનગ્રેડ કરવામાં આવ્યું. ત્યાર બાદ ગૃહ મંત્રાલયે ભાજપના એક વફાદારને લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર તરીકે નિયુક્ત કર્યા.
કલમ 370 રદ કરવી એ જમ્મુ અને કાશ્મીરનાં લોકોને આપેલા બંધારણીય વચનનો વિશ્વાસઘાત હતો. જો કે, તે સંપૂર્ણપણે અણધાર્યું નહોતું, કારણ કે હવે નવી દિલ્હીમાં કોંગ્રેસ નહીં પણ ભાજપ સત્તામાં હતું અને પાર્ટી લાંબા સમયથી કલમ 370 રદ કરવાની હિમાયત કરી રહી હતી. નોંધનીય છે કે, આ કાયદાને રદ કરતી વખતે, ભારત સરકારે સંસદમાં એક નવું વચન આપ્યું હતું કે તે જમ્મુ અને કાશ્મીરને પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો પુનઃસ્થાપિત કરશે.
તે વચન આપવામાં આવ્યાને લગભગ છ વર્ષ થઈ ગયાં છે અને તેનું પાલન થવાના કોઈ સંકેત નથી. આ વિલંબ નોકરશાહી ઉદાસીનતાનો કેસ નથી, પરંતુ બદનામ રાજકીય ઇરાદાનો કેસ છે. મોદી-શાહ સરકારે બિહારમાં મતદાર યાદીઓના સુધારા માટે માત્ર એક મહિનાનો સમય ફાળવ્યો હતો. જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં, જેની વસ્તી બિહારના દસમા ભાગની છે, તેમને ચૂંટણીઓનું આયોજન કરવામાં પાંચ વર્ષ લાગ્યાં. વિધાનસભા મતવિસ્તારોનું પુનઃવિભાજન કરવામાં આવ્યું, જે મુસ્લિમ પ્રભુત્વ ધરાવતા કાશ્મીરના ભોગે હિન્દુ પ્રભુત્વ ધરાવતા જમ્મુને પસંદ કરતા હતા. કાશ્મીરમાં જ, ભાજપે નેશનલ કોન્ફરન્સ અને પીપલ્સ ડેમોક્રેટિક પાર્ટી (PDP) ના વિકલ્પ તરીકે ત્રીજા અને ચોથા પક્ષને પણ પ્રોત્સાહન આપવાનો પ્રયાસ કર્યો. કાશ્મીરમાં પ્રેસનું મોઢું દબાવી દેવામાં આવ્યું હતું. સ્વતંત્ર વિચારધારા ધરાવતાં પત્રકારોને પોલીસ દ્વારા હેરાન કરવામાં આવ્યાં હતાં. ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અથવા દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યાં હતાં.
આ ઘટનામાં, ચૂંટણીપ્રક્રિયાને પોતાના ફાયદા માટે હેરફેર કરવાના ભાજપના આ બધા પ્રયાસો નિષ્ફળ ગયા. નેશનલ કોન્ફરન્સ, એક એવો પક્ષ જેની સાથે વાજપેયીની ભાજપ ભાગીદારી કરતી હતી પરંતુ મોદીની ભાજપ જેને ધિક્કારે છે, તેને વિધાનસભામાં આરામદાયક બહુમતી મળી. ચૂંટણીના ઘણા મહિનાઓ પહેલાં, સુપ્રીમ કોર્ટે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં રાજ્યનો દરજ્જો પુનઃસ્થાપિત કરવાની હાકલ કરી હતી. પરંતુ પરિણામો આવ્યા પછી અને ભાજપના જમ્મુ અને કાશ્મીર એકમને વિપક્ષમાં બેસવું પડ્યું, ત્યારે મોદી અને શાહ માટે તેમના આહ્વાન પર ધ્યાન આપવા માટે બહુ ઓછું પ્રોત્સાહન હતું.
જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં હવે ચૂંટાયેલા મુખ્યમંત્રી, ઓમર અબ્દુલ્લા છે. એક મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રતીકાત્મક કાર્યમાં, નેશનલ કોન્ફરન્સે તેના એકમાત્ર હિન્દુ ધારાસભ્યને નાયબ મુખ્યમંત્રી તરીકે નિયુક્ત કર્યા. પરંતુ તમામ અસરકારક નિર્ણય લેવાની જવાબદારી એક બિનચૂંટાયેલા લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરના હાથમાં હોવાથી, મુખ્યમંત્રી અને તેમનું મંત્રીમંડળ જમ્મુ અને કાશ્મીરને શાંતિ અને સમૃદ્ધિની દિશામાં આગળ વધારવા માટે બહુ ઓછું કરી શકે છે.
જ્યારથી તેમણે મુખ્યમંત્રી તરીકે કાર્યભાર સંભાળ્યો છે, ત્યારથી ઓમર અબ્દુલ્લાએ મોટા ભાગે સમાધાનનો માર્ગ પસંદ કર્યો છે, સંઘર્ષ કરતાં પણ આદરનો. તેમણે લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરની સીધી ટીકા કરવાનું ટાળ્યું, જ્યારે કેન્દ્ર સરકારને રાજ્યનો દરજ્જો પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે નમ્રતાપૂર્વક વિનંતી કરી. જો કે, આ મહિનાની શરૂઆતમાં, અબ્દુલ્લાને લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરનો સીધો સામનો કરવાની ફરજ પડી. 13 જુલાઈ, 1931ના રોજ, મહારાજા હરિસિંહના સરમુખત્યારશાહી શાસનનો વિરોધ કરી રહેલાં લગભગ એકવીસ કાશ્મીરીઓ મહારાજાની પોલીસે માર્યા ગયાં.
ત્યારથી, 13 જુલાઈને ખીણમાં ‘શહીદ દિવસ’ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે, જેમ કે 30 જાન્યુઆરી, જે દિવસે 1948માં મહાત્મા ગાંધીની હત્યા કરવામાં આવી હતી, તે દિવસને ભારતના અન્ય ભાગોમાં ‘શહીદ દિવસ’ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. જો કે, ગયા 13 જુલાઈના રોજ, લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર દ્વારા તમામ રાજકીય વલણ ધરાવતા કાશ્મીરીઓને આ ઘટનાની કોઈ પણ ઉજવણી પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. પોલીસે 13 જુલાઈના રોજ તેમના ઘર સુધી મર્યાદિત રાખ્યાં. બીજા દિવસે મુખ્યમંત્રીએ વાડ પાર કરીને અને શહીદોને જે કબ્રસ્તાનમાં દફનાવવામાં આવ્યાં હતાં ત્યાં શ્રદ્ધાંજલિ આપીને લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરનો વિરોધ કર્યો.
13 જુલાઈ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં જાહેર રજા હતી. જો કે, રાજ્ય કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બન્યા પછી, તેને રજાઓની યાદીમાંથી દૂર કરવામાં આવ્યું. તેના બદલે, મહારાજા હરિસિંહના જન્મદિવસને જાહેર રજા બનાવવામાં આવી. આ દ્વેષપૂર્ણ કૃત્ય હતું અને કદાચ બહુમતીવાદી ઇરાદાથી પણ. કબ્રસ્તાનની મુલાકાત લેવાની પરવાનગી નકારવામાં આવ્યા બાદ, ઓમર અબ્દુલ્લાએ ટ્વિટ કર્યું: ‘13 જુલાઈનો હત્યાકાંડ આપણો જલિયાંવાલા બાગ છે. જે લોકોએ પોતાના જીવનું બલિદાન આપ્યું તેમણે બ્રિટિશ શાસન સામે આવું કર્યું. કાશ્મીર બ્રિટિશ સર્વોપરિતા હેઠળ શાસન કરી રહ્યું હતું.
કેટલી શરમજનક વાત છે કે બ્રિટિશ શાસન સામે તેનાં તમામ સ્વરૂપોમાં લડનારા સાચા નાયકોને આજે ફક્ત એટલા માટે ખલનાયક તરીકે રજૂ કરવામાં આવે છે કારણ કે તેઓ મુસ્લિમ હતા.’ જ્યારે અહીં ટાંકવામાં આવેલું પહેલું વાક્ય કંઈક અંશે અતિશયોક્તિપૂર્ણ છે, તો બીજાં વાક્યો સાચાં લાગે છે. 1857 અને 1947ની વચ્ચે, બધા મહારાજાઓ અને નવાબો, લગભગ અપવાદ વિના, બ્રિટિશ કઠપૂતલી હતા અને રજવાડાના ભારતનાં ધોરણો મુજબ પણ, હરિસિંહ એક સંપૂર્ણ સરમુખત્યાર હતા. જો કે, તેઓ હિન્દુ હતા અને તેમના સરમુખત્યારશાહી શાસનનો વિરોધ કરનારાઓ મોટા ભાગે મુસ્લિમ હતા, તે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં જાહેર રજાઓની યાદીમાં સુધારા પાછળનું કારણ હોઈ શકે છે.
રાજ્યનો દરજ્જો આપવાનો ઇનકાર મોદી-શાહ સરકારે કરેલા ગંભીર વચનનો વિશ્વાસઘાત છે. છતાં કાશ્મીરીઓ સાથે દુર્વ્યવહાર આ મુદ્દાથી આગળ વધે છે, જ્યારે આ દુર્વ્યવહારની જવાબદારી સરકારની બહારનાં ભારતીયોની પણ છે. 12 ઓગસ્ટ 2019ના રોજ, રિલાયન્સ ઇન્ડસ્ટ્રીઝના ચેરમેન મુકેશ અંબાણીએ વચન આપ્યું હતું કે તેમનું જૂથ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં શ્રેણીબદ્ધ રોકાણો કરવા માટે ‘ખાસ ટાસ્ક ફોર્સ’ની સ્થાપના કરશે. હજુ સુધી આવું થવાના કોઈ સંકેત નથી કે અન્ય ભારતીય કંપનીઓએ પણ જવાબદારી સંભાળી નથી.
જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં ઔદ્યોગિક રોકાણો ઓછાં છે, જેના કારણે શ્રેષ્ઠ અને તેજસ્વી લોકોનું સતત વધતું સ્થળાંતર થઈ રહ્યું છે, જેમ કે ડેક્કન હેરાલ્ડ અખબારના તાજેતરના અહેવાલમાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે, જે દસ્તાવેજ કરે છે કે કેવી રીતે ‘કાશ્મીરનાં ગામડાંઓ, નગરો અને શહેરોમાં, યુવા વ્યાવસાયિકો, સ્નાતકો અને શાળાનાં વિદ્યાર્થીઓ પણ ધીમે ધીમે દૂર થઈ રહ્યાં છે ફક્ત ઘરેથી જ નહીં, પણ આશાથી પણ’. ભારતીય મિડિયા પણ દોષિત છે. મારા અનુભવ મુજબ, જમ્મુ અને કાશ્મીર વિશે સૌથી વિશ્વસનીય માહિતી જમીન પર રહેલા પત્રકારો પાસેથી મળે છે, અખબારો એવા અહેવાલોને દબાવી દે છે જે કેન્દ્ર સરકારને ખરાબ રીતે બતાવી શકે છે અને ટેલિવિઝન ચેનલો સક્રિયપણે જુઠ્ઠાણાંને પ્રોત્સાહન આપે છે, જેમ કે જ્યારે પૂંચના શાંતિપ્રિય ભારતીય નાગરિક, જે સરહદ પારથી ગોળીબારમાં મૃત્યુ પામ્યો હતો, તેને ‘પાકિસ્તાની આતંકવાદી’ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યો હતો
5 ઓગસ્ટ 2019થી તેમણે જે કંઈ કર્યું છે – અને જે કંઈ કર્યું નથી – તેમાં કેન્દ્ર સરકારે એ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે તેઓ કાશ્મીરીઓને સ્વતંત્ર અને સ્વાભિમાની નાગરિકો નહીં, પણ આધીન અને નમ્ર પ્રજા બનવા માંગે છે. દુઃખદ વાત એ છે કે, ભારતના પ્રશાસકે, મોટી સંખ્યામાં, કાશ્મીરનાં લોકો પ્રત્યે પોતાનો દુશ્મનાવટ દર્શાવ્યો છે. પહલગામ આતંકવાદી હુમલા પછી જે રીતે અન્ય રાજ્યોમાં કાશ્મીરી વિદ્યાર્થીઓ પર દુર્વ્યવહાર કરવામાં આવ્યો અને તેમની કોલેજો છોડી દેવાયા, પ્રવાસીઓને બચાવવા અને તેમને સલામત સ્થળે લઈ જવા માટે આવી અનુકરણીય બહાદુરી અને શિષ્ટાચાર સાથે કામ કરનારાં કાશ્મીરીઓ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાનો અભાવ, સોશ્યલ મિડિયા પર કાશ્મીરીઓનું નિયમિત અને અવિરત રાક્ષસીકરણ, એવી માનસિકતા દર્શાવે છે કે જેમાં ઘણાં હિન્દુઓ અજાણતાં અથવા સ્વેચ્છાએ આપણાં કાશ્મીરી સાથી નાગરિકોને વિશ્વાસઘાતી અને અવિશ્વસનીય તરીકે રજૂ કરે છે કારણ કે તેઓ મુસ્લિમ છે.
કાશ્મીરની વાત આવે ત્યારે પાકિસ્તાન પાસે એક સમયે નબળા કાનૂની કેસ હતા, છતાં આતંકવાદીઓ અને આતંકવાદના તેમના નિયમિત, સતત અને નિંદાત્મક પ્રોત્સાહન દ્વારા, તેઓ લાંબા સમયથી પ્રદેશ અને તેના લોકો પરના કોઈ પણ દાવાને રદ કરી ચૂક્યા છે. જો કે, ભારતીયો માટે પોતાનો દાવો વધુ મજબૂત અને વધુ વિશ્વસનીય બનાવવા, પોતાના માટે વધુ લાયક બનાવવા અને તેઓ જે મૂલ્યોને જાળવી રાખવાનો દાવો કરે છે તે બનાવવા માટે, જમ્મુ અને કાશ્મીરનાં લોકોને અનુગામી સરકારો દ્વારા આપવામાં આવેલાં વચનોને પૂર્ણ કરવાનો સમય પસાર થઈ ગયો છે. રાજ્યનો દરજ્જો પુનઃસ્થાપિત કરવો અને તે તાત્કાલિક કરવું, એક જરૂરી પહેલું પગલું છે. તે જ સમયે, કાશ્મીર અને કાશ્મીરીઓને યોગ્ય રીતે અને સન્માનજનક રીતે ભારતીય પ્રજાસત્તાકનો ભાગ બનવાનો અનુભવ કરાવવા માટે આપણે ઘણું બધું કરવું પડશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
ઓગસ્ટ 2015માં-લગભગ બરાબર દસ વર્ષ પહેલાં-મેં કાશ્મીર ખીણની મુલાકાત લીધી હતી અને જીવનનાં વિવિધ ક્ષેત્રોનાં લોકો સાથે વાત કરી હતી. તેમાંથી એક પત્રકાર શુજાત બુખારી હતા. જાન્યુઆરી 2015માં હું દિલ્હીની એક બુકશોપમાં બુખારીને મળ્યો હતો અને તેમણે મને તેમના ગૃહ રાજ્યની મુલાકાત લેવા વિનંતી કરી હતી. વર્ષના અંતમાં જ્યારે હું શ્રીનગર ગયો, ત્યારે અમારી કાશ્મીરના ભૂતકાળ અને વર્તમાન વિશે લાંબી અને મારા માટે ખૂબ જ શૈક્ષણિક ચર્ચા થઈ. જ્યારે હું જવાની તૈયારી કરી રહ્યો હતો, ત્યારે બુખારીએ અડધી મજાકમાં ટિપ્પણી કરી કે તેઓ આભારી છે કે, ભારત સરકારથી વિપરીત, જેણે દાયકાઓથી કાશ્મીરીઓને આપેલાં લગભગ બધાં વચનો પાળ્યાં નથી. મેં તેમને આપેલા મારા વચનનું પાલન કર્યું છે.
જૂન 2018માં, શુજાત બુખારીની દુ:ખદ હત્યા કરવામાં આવી હતી. હુમલાખોરો દ્વારા જેમની ઓળખ અને હેતુઓ અજાણ છે. પછીના વર્ષે, ભારત સરકારે કલમ 370 રદ કરી, જેમાં એક બિનચૂંટાયેલા રાજ્યપાલને જમ્મુ અને કાશ્મીરનાં લોકોની લોકશાહી ઇચ્છાનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા માનવામાં આવ્યા. સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં પહેલી વાર, ગણતંત્રના સંપૂર્ણ રાજ્યને ફક્ત કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં ડાઉનગ્રેડ કરવામાં આવ્યું. ત્યાર બાદ ગૃહ મંત્રાલયે ભાજપના એક વફાદારને લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર તરીકે નિયુક્ત કર્યા.
કલમ 370 રદ કરવી એ જમ્મુ અને કાશ્મીરનાં લોકોને આપેલા બંધારણીય વચનનો વિશ્વાસઘાત હતો. જો કે, તે સંપૂર્ણપણે અણધાર્યું નહોતું, કારણ કે હવે નવી દિલ્હીમાં કોંગ્રેસ નહીં પણ ભાજપ સત્તામાં હતું અને પાર્ટી લાંબા સમયથી કલમ 370 રદ કરવાની હિમાયત કરી રહી હતી. નોંધનીય છે કે, આ કાયદાને રદ કરતી વખતે, ભારત સરકારે સંસદમાં એક નવું વચન આપ્યું હતું કે તે જમ્મુ અને કાશ્મીરને પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો પુનઃસ્થાપિત કરશે.
તે વચન આપવામાં આવ્યાને લગભગ છ વર્ષ થઈ ગયાં છે અને તેનું પાલન થવાના કોઈ સંકેત નથી. આ વિલંબ નોકરશાહી ઉદાસીનતાનો કેસ નથી, પરંતુ બદનામ રાજકીય ઇરાદાનો કેસ છે. મોદી-શાહ સરકારે બિહારમાં મતદાર યાદીઓના સુધારા માટે માત્ર એક મહિનાનો સમય ફાળવ્યો હતો. જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં, જેની વસ્તી બિહારના દસમા ભાગની છે, તેમને ચૂંટણીઓનું આયોજન કરવામાં પાંચ વર્ષ લાગ્યાં. વિધાનસભા મતવિસ્તારોનું પુનઃવિભાજન કરવામાં આવ્યું, જે મુસ્લિમ પ્રભુત્વ ધરાવતા કાશ્મીરના ભોગે હિન્દુ પ્રભુત્વ ધરાવતા જમ્મુને પસંદ કરતા હતા. કાશ્મીરમાં જ, ભાજપે નેશનલ કોન્ફરન્સ અને પીપલ્સ ડેમોક્રેટિક પાર્ટી (PDP) ના વિકલ્પ તરીકે ત્રીજા અને ચોથા પક્ષને પણ પ્રોત્સાહન આપવાનો પ્રયાસ કર્યો. કાશ્મીરમાં પ્રેસનું મોઢું દબાવી દેવામાં આવ્યું હતું. સ્વતંત્ર વિચારધારા ધરાવતાં પત્રકારોને પોલીસ દ્વારા હેરાન કરવામાં આવ્યાં હતાં. ધરપકડ કરવામાં આવી હતી અથવા દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યાં હતાં.
આ ઘટનામાં, ચૂંટણીપ્રક્રિયાને પોતાના ફાયદા માટે હેરફેર કરવાના ભાજપના આ બધા પ્રયાસો નિષ્ફળ ગયા. નેશનલ કોન્ફરન્સ, એક એવો પક્ષ જેની સાથે વાજપેયીની ભાજપ ભાગીદારી કરતી હતી પરંતુ મોદીની ભાજપ જેને ધિક્કારે છે, તેને વિધાનસભામાં આરામદાયક બહુમતી મળી. ચૂંટણીના ઘણા મહિનાઓ પહેલાં, સુપ્રીમ કોર્ટે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં રાજ્યનો દરજ્જો પુનઃસ્થાપિત કરવાની હાકલ કરી હતી. પરંતુ પરિણામો આવ્યા પછી અને ભાજપના જમ્મુ અને કાશ્મીર એકમને વિપક્ષમાં બેસવું પડ્યું, ત્યારે મોદી અને શાહ માટે તેમના આહ્વાન પર ધ્યાન આપવા માટે બહુ ઓછું પ્રોત્સાહન હતું.
જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં હવે ચૂંટાયેલા મુખ્યમંત્રી, ઓમર અબ્દુલ્લા છે. એક મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રતીકાત્મક કાર્યમાં, નેશનલ કોન્ફરન્સે તેના એકમાત્ર હિન્દુ ધારાસભ્યને નાયબ મુખ્યમંત્રી તરીકે નિયુક્ત કર્યા. પરંતુ તમામ અસરકારક નિર્ણય લેવાની જવાબદારી એક બિનચૂંટાયેલા લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરના હાથમાં હોવાથી, મુખ્યમંત્રી અને તેમનું મંત્રીમંડળ જમ્મુ અને કાશ્મીરને શાંતિ અને સમૃદ્ધિની દિશામાં આગળ વધારવા માટે બહુ ઓછું કરી શકે છે.
જ્યારથી તેમણે મુખ્યમંત્રી તરીકે કાર્યભાર સંભાળ્યો છે, ત્યારથી ઓમર અબ્દુલ્લાએ મોટા ભાગે સમાધાનનો માર્ગ પસંદ કર્યો છે, સંઘર્ષ કરતાં પણ આદરનો. તેમણે લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરની સીધી ટીકા કરવાનું ટાળ્યું, જ્યારે કેન્દ્ર સરકારને રાજ્યનો દરજ્જો પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે નમ્રતાપૂર્વક વિનંતી કરી. જો કે, આ મહિનાની શરૂઆતમાં, અબ્દુલ્લાને લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરનો સીધો સામનો કરવાની ફરજ પડી. 13 જુલાઈ, 1931ના રોજ, મહારાજા હરિસિંહના સરમુખત્યારશાહી શાસનનો વિરોધ કરી રહેલાં લગભગ એકવીસ કાશ્મીરીઓ મહારાજાની પોલીસે માર્યા ગયાં.
ત્યારથી, 13 જુલાઈને ખીણમાં ‘શહીદ દિવસ’ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે, જેમ કે 30 જાન્યુઆરી, જે દિવસે 1948માં મહાત્મા ગાંધીની હત્યા કરવામાં આવી હતી, તે દિવસને ભારતના અન્ય ભાગોમાં ‘શહીદ દિવસ’ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે. જો કે, ગયા 13 જુલાઈના રોજ, લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર દ્વારા તમામ રાજકીય વલણ ધરાવતા કાશ્મીરીઓને આ ઘટનાની કોઈ પણ ઉજવણી પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. પોલીસે 13 જુલાઈના રોજ તેમના ઘર સુધી મર્યાદિત રાખ્યાં. બીજા દિવસે મુખ્યમંત્રીએ વાડ પાર કરીને અને શહીદોને જે કબ્રસ્તાનમાં દફનાવવામાં આવ્યાં હતાં ત્યાં શ્રદ્ધાંજલિ આપીને લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરનો વિરોધ કર્યો.
13 જુલાઈ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં જાહેર રજા હતી. જો કે, રાજ્ય કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બન્યા પછી, તેને રજાઓની યાદીમાંથી દૂર કરવામાં આવ્યું. તેના બદલે, મહારાજા હરિસિંહના જન્મદિવસને જાહેર રજા બનાવવામાં આવી. આ દ્વેષપૂર્ણ કૃત્ય હતું અને કદાચ બહુમતીવાદી ઇરાદાથી પણ. કબ્રસ્તાનની મુલાકાત લેવાની પરવાનગી નકારવામાં આવ્યા બાદ, ઓમર અબ્દુલ્લાએ ટ્વિટ કર્યું: ‘13 જુલાઈનો હત્યાકાંડ આપણો જલિયાંવાલા બાગ છે. જે લોકોએ પોતાના જીવનું બલિદાન આપ્યું તેમણે બ્રિટિશ શાસન સામે આવું કર્યું. કાશ્મીર બ્રિટિશ સર્વોપરિતા હેઠળ શાસન કરી રહ્યું હતું.
કેટલી શરમજનક વાત છે કે બ્રિટિશ શાસન સામે તેનાં તમામ સ્વરૂપોમાં લડનારા સાચા નાયકોને આજે ફક્ત એટલા માટે ખલનાયક તરીકે રજૂ કરવામાં આવે છે કારણ કે તેઓ મુસ્લિમ હતા.’ જ્યારે અહીં ટાંકવામાં આવેલું પહેલું વાક્ય કંઈક અંશે અતિશયોક્તિપૂર્ણ છે, તો બીજાં વાક્યો સાચાં લાગે છે. 1857 અને 1947ની વચ્ચે, બધા મહારાજાઓ અને નવાબો, લગભગ અપવાદ વિના, બ્રિટિશ કઠપૂતલી હતા અને રજવાડાના ભારતનાં ધોરણો મુજબ પણ, હરિસિંહ એક સંપૂર્ણ સરમુખત્યાર હતા. જો કે, તેઓ હિન્દુ હતા અને તેમના સરમુખત્યારશાહી શાસનનો વિરોધ કરનારાઓ મોટા ભાગે મુસ્લિમ હતા, તે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં જાહેર રજાઓની યાદીમાં સુધારા પાછળનું કારણ હોઈ શકે છે.
રાજ્યનો દરજ્જો આપવાનો ઇનકાર મોદી-શાહ સરકારે કરેલા ગંભીર વચનનો વિશ્વાસઘાત છે. છતાં કાશ્મીરીઓ સાથે દુર્વ્યવહાર આ મુદ્દાથી આગળ વધે છે, જ્યારે આ દુર્વ્યવહારની જવાબદારી સરકારની બહારનાં ભારતીયોની પણ છે. 12 ઓગસ્ટ 2019ના રોજ, રિલાયન્સ ઇન્ડસ્ટ્રીઝના ચેરમેન મુકેશ અંબાણીએ વચન આપ્યું હતું કે તેમનું જૂથ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં શ્રેણીબદ્ધ રોકાણો કરવા માટે ‘ખાસ ટાસ્ક ફોર્સ’ની સ્થાપના કરશે. હજુ સુધી આવું થવાના કોઈ સંકેત નથી કે અન્ય ભારતીય કંપનીઓએ પણ જવાબદારી સંભાળી નથી.
જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં ઔદ્યોગિક રોકાણો ઓછાં છે, જેના કારણે શ્રેષ્ઠ અને તેજસ્વી લોકોનું સતત વધતું સ્થળાંતર થઈ રહ્યું છે, જેમ કે ડેક્કન હેરાલ્ડ અખબારના તાજેતરના અહેવાલમાં દર્શાવવામાં આવ્યું છે, જે દસ્તાવેજ કરે છે કે કેવી રીતે ‘કાશ્મીરનાં ગામડાંઓ, નગરો અને શહેરોમાં, યુવા વ્યાવસાયિકો, સ્નાતકો અને શાળાનાં વિદ્યાર્થીઓ પણ ધીમે ધીમે દૂર થઈ રહ્યાં છે ફક્ત ઘરેથી જ નહીં, પણ આશાથી પણ’. ભારતીય મિડિયા પણ દોષિત છે. મારા અનુભવ મુજબ, જમ્મુ અને કાશ્મીર વિશે સૌથી વિશ્વસનીય માહિતી જમીન પર રહેલા પત્રકારો પાસેથી મળે છે, અખબારો એવા અહેવાલોને દબાવી દે છે જે કેન્દ્ર સરકારને ખરાબ રીતે બતાવી શકે છે અને ટેલિવિઝન ચેનલો સક્રિયપણે જુઠ્ઠાણાંને પ્રોત્સાહન આપે છે, જેમ કે જ્યારે પૂંચના શાંતિપ્રિય ભારતીય નાગરિક, જે સરહદ પારથી ગોળીબારમાં મૃત્યુ પામ્યો હતો, તેને ‘પાકિસ્તાની આતંકવાદી’ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યો હતો
5 ઓગસ્ટ 2019થી તેમણે જે કંઈ કર્યું છે – અને જે કંઈ કર્યું નથી – તેમાં કેન્દ્ર સરકારે એ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે તેઓ કાશ્મીરીઓને સ્વતંત્ર અને સ્વાભિમાની નાગરિકો નહીં, પણ આધીન અને નમ્ર પ્રજા બનવા માંગે છે. દુઃખદ વાત એ છે કે, ભારતના પ્રશાસકે, મોટી સંખ્યામાં, કાશ્મીરનાં લોકો પ્રત્યે પોતાનો દુશ્મનાવટ દર્શાવ્યો છે. પહલગામ આતંકવાદી હુમલા પછી જે રીતે અન્ય રાજ્યોમાં કાશ્મીરી વિદ્યાર્થીઓ પર દુર્વ્યવહાર કરવામાં આવ્યો અને તેમની કોલેજો છોડી દેવાયા, પ્રવાસીઓને બચાવવા અને તેમને સલામત સ્થળે લઈ જવા માટે આવી અનુકરણીય બહાદુરી અને શિષ્ટાચાર સાથે કામ કરનારાં કાશ્મીરીઓ પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાનો અભાવ, સોશ્યલ મિડિયા પર કાશ્મીરીઓનું નિયમિત અને અવિરત રાક્ષસીકરણ, એવી માનસિકતા દર્શાવે છે કે જેમાં ઘણાં હિન્દુઓ અજાણતાં અથવા સ્વેચ્છાએ આપણાં કાશ્મીરી સાથી નાગરિકોને વિશ્વાસઘાતી અને અવિશ્વસનીય તરીકે રજૂ કરે છે કારણ કે તેઓ મુસ્લિમ છે.
કાશ્મીરની વાત આવે ત્યારે પાકિસ્તાન પાસે એક સમયે નબળા કાનૂની કેસ હતા, છતાં આતંકવાદીઓ અને આતંકવાદના તેમના નિયમિત, સતત અને નિંદાત્મક પ્રોત્સાહન દ્વારા, તેઓ લાંબા સમયથી પ્રદેશ અને તેના લોકો પરના કોઈ પણ દાવાને રદ કરી ચૂક્યા છે. જો કે, ભારતીયો માટે પોતાનો દાવો વધુ મજબૂત અને વધુ વિશ્વસનીય બનાવવા, પોતાના માટે વધુ લાયક બનાવવા અને તેઓ જે મૂલ્યોને જાળવી રાખવાનો દાવો કરે છે તે બનાવવા માટે, જમ્મુ અને કાશ્મીરનાં લોકોને અનુગામી સરકારો દ્વારા આપવામાં આવેલાં વચનોને પૂર્ણ કરવાનો સમય પસાર થઈ ગયો છે. રાજ્યનો દરજ્જો પુનઃસ્થાપિત કરવો અને તે તાત્કાલિક કરવું, એક જરૂરી પહેલું પગલું છે. તે જ સમયે, કાશ્મીર અને કાશ્મીરીઓને યોગ્ય રીતે અને સન્માનજનક રીતે ભારતીય પ્રજાસત્તાકનો ભાગ બનવાનો અનુભવ કરાવવા માટે આપણે ઘણું બધું કરવું પડશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.