સૌરાષ્ટ્રમાં કહેવત છે ‘કાંદાનો ખેડુ માંદો.’ પરંતુ દેશભરમાં ૧ લિટર પેટ્રોલ અને ૧ કીલો ડુંગળીના ભાવ રૂ.૧૦૦/- થઈ જાય એટલે લાગે કે ખેડૂ માલામાલ થઈ ગયા. પરંતુ જમીન ઉપરની સ્થિતિ ભ્રમ ભાંગે છે. દુનિયામાં ચીન, પાકિસ્તાન, હિન્દુસ્તાન અને કંઈક અંશે દક્ષિણ અમેરિકામાં ડુંગળીનો પાક થાય છે. પરંતુ વિશ્વના કુલ ઉત્પાદન પૈકી ૬૫ ટકા ડુંગળી માત્ર હિન્દુસ્તાનમાં પાકે છે અને ૬૫ ટકાનો લગભગ ૩૮ ટકા જેવો હિસ્સો માત્ર ભાવનગર અને રાજકોટ જિલ્લામાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. સફેદ અને લાલ ડુંગળીની બે મુખ્ય જાતો, પરંતુ તેના ઉત્પાદનના સમયગાળામાં કે તેના સ્વાદમાં કશો ફરક હોતો નથી. જુલાઈ ઊતરતાં ચોમાસે ડુંગળીના રોપનું વાવેતર થાય. આથી ડિસેમ્બર માસના બીજા-ત્રીજા અઠવાડિયાથી ફેરિયાઓ લીલી ડુંગળી લઈ ઘરે ઘરે ફરવા લાગે છે. પરંતુ નાસિકનો લાઇટરેડ પ્રકારનો ૨૨થી ૨૭ એમ.એમ.નો બલ્બ (ડુંગળી) કે પછી સૌરાષ્ટ્રનું લોદર પરિપક્વ સ્થિતિમાં તૈયાર થતાં માર્ચ મહિનો આવી પહોંચે છે.
વિશ્વમાં સહુથી વધુ માત્રામાં ખવાતી ડુંગળી શાકભાજીની હરોળનો ખોરાક છે. પરતું તેમાં ૯૨ ટકા પ્રવાહી અને ૮ ટકા ઘન સ્વરૂપે મિનરલ્સ, ફૉસ્ફેટિક કંપાઉન્ડ જેવા કે પોટેશિયમ, મૅગ્નેશિયમ રહેલાં હોય છે. ડુંગળી આંખમાંથી આંસુ પાડનારી હોય છે તેનું કારણ તેમાં રહેલ અમોનિયમ છે. ડુંગળીમાં પાણીનું પ્રમાણ અત્યંત વધુ હોઈ જમીનમાંથી બહાર ખુલ્લા તાપ નીચે તેનાં વજન અને કદમાં રોજ ૬ થી ૭ ટકાની ઘટ થાય છે. સૂર્યના તાપથી બચાવવા ખેડૂત જો ડુંગળીને હવા-પ્રકાશથી દૂર રાખે તો તેમાં મોલ્ડ નામની ફૂગ થઈ જાય છે અને આઠ દસ દિવસમાં ડુંગળી પોતાની જ ગરમીથી પોચી પડી જાય છે. પછી ગંધ મારતી ડુંગળી તો પશુઓ પણ ખાતાં નથી. આવી ફંગસ લાગેલી ડુંગળીને ખેડૂતે પોતાના હાથે જ બાળી દેવી પડે છે.
ગોરાડુ કે મીઠી કાળી જમીનમાં ઊગતી ડુંગળીની યોગ્ય માવજત થાય તો ખેડૂત હેકટરે ૩૮ થી ૪૦ હજાર કિલોનો ઉતારો મેળવી શકે છે. વીજળીની તંગી અને જમીનના ઊંડા તળનાં પાણીની સ્થિતિ વચ્ચે ખેડૂતોને ડુંગળી પકવવાની હોય છે. યુરિયા અને ડી.એ.પી. પ્રકારના ખાતરનાં ઊંચા ખર્ચ પછી મળતા પાકની જોખમી જાળવણીનો પ્રશ્ન ખેડૂતોના માથે સળગતો જ રહે છે. આવી સ્થિતિમાં જ્યારે માર્ચથી મે મહિના સુધીમાં ડુંગળીનું સામટું ઉત્પાદન બજારમાં આવે છે, ત્યારે માર્કેટયાર્ડમાં ડુંગળીનું કોઈ ધણીધોરી થતું નથી. પાછલાં વર્ષોમાં સૌરાષ્ટ્રના વિસ્તારોમાં તો ખેડૂતોને પોતાનાં ખેતરની ડુંગળી બહાર ખેંચવાની મજૂરી પણ ન પોસાતાં ગામમાં ઢોલ પીટી ડુંગળીની મફત લહાણી કર્યાના બનાવ નોંધાયા છે.
દૂધ માફક ડુંગળી લાંબો સમય સુધી ન ટકે તેવી ખેત પેદાશ છે. બને છે એવું કે રાજકોટ અને ભાવનગરની બજારમાં ડુંગળીના ભાવ પડી ગયા હોય પણ કલકત્તા, મદ્રાસ અને દિલ્હીનાં બજાર ઊંચકાયેલાં હોય આથી મોબાઈલથી જાણેલ બજારભાવ આધારે ખેડૂત સિમલા કે ચંદીગઢ સુધી સોદો કરી નાખે છે. પરંતુ ૨૦-૨૨ ટન ભરેલી ડુંગળીના ઘેલાઓમાં હવાની અવર-જવર ન થાય તો ટૂંકમાં ૬-૮ દિવસની મુસાફરી દરમ્યાન ગરમીથી ડુંગળી ફંગસ ગ્રસ્ત થઈ જાય છે. ડુંગળી પોતાનું પાણી છોડી દે છે અને માર્કેટયાર્ડમાં પહોંચતી ડુંગળીની કિંમત ટ્રક ભાડા જેટલી પણ રહેતી નથી. ડુંગળીના બજારની બીજી વિચિત્રતા એ છે કે ડુંગળીની દલાલી કરતા વ્યાપારીઓ ખેડૂતો પાસે ૬ % દલાલી વસૂલે છે તેમ માલ ખરીદનાર વ્યાપારી પાસેથી પણ ૬ % દલાલી પડાવે છે. આમ ડુંગળીના વપરાશકારો માથે બિનજરૂરી ૧૨ % નો બોજો આવી પડે છે.
શાકભાજીની નિકાસમાં સૌરાષ્ટ્રની ડુંગળીનો હિસ્સો ૯૦% હોવા છતાં ખેડૂતોના હિત માટે ભારત સરકારે બનાવેલ સંસ્થા નાફેડ વરસે ૧.૫ લાખ ટન ડુંગળી પણ ખરીદ કરતી નથી. ટેકાના ખરીદ ભાવ સિઝનની શરૂઆતમાં જાહેર કરતું નથી અને જ્યારે બજારમાં ડુંગળીની ખેંચ ઊભી થાય ત્યારે ખેડૂતો ઉપર રોક લગાવી, મિડલઇસ્ટ અને યુરોપમાં ડુંગળીની નિકાસ અટકાવી દેવામાં આવે છે. દેશનું સંચાલન કરતા અર્થશાસ્ત્રીઓ માને છે કે નિકાસ બંધ કરતાં બજાર દબાશે. પણ રાજકારણ અને વહીવટી તંત્રના નિર્ણયો સુખી લોકોના સુખ માટે અનામત હોય છે. તેમાં હવે ડુંગળીના વ્યાપારીઓનો સમાવેશ પણ થયો છે.
સૌરાષ્ટ્રના ખેડૂતોના હિત માટે સંગઠિત ગુજરાત ડુંગળી ઉત્પાદક સંઘને રાજ્ય સરકારે ૨૭ લાખનું શેરભંડોળ આપ્યું છે અને ધોરાજી, જામજોધપુર, રાજકોટ, તળાજા, મહુવા, અમરેલી અને જૂનાગઢ જિલ્લાની ૭૨ સહકારી મંડળીઓના સંઘના ખેડૂત સભ્યોને ટેકો આપ્યો છે. આ બાબત કંઈક અંશે સારી છે. આમ છતાં સૌરાષ્ટ્રના ડુંગળી ઉગાડતા બે-અઢી લાખ ખેડૂતો હજુ નિરાધાર અવસ્થામાં છે. કુદરતના આશ્રયે બે પાંદડે થવા આશાની મીટ માંડતા ખેડૂતોને નથી કોઈ સુધારેલ બિયારણ પહોંચાડતા કે નથી ડુંગળીના સુકારા રોગ સામે રક્ષણ અપાતું અને આજે તો ડુંગળીના બિયારણના ભાવ ૧ કિલોનાં રૂ. ૩૭૦૦/- થયા છે તો પણ ખાત્રીબદ્ધ બિયારણ તો નહીં.
ગરીબ માણસ માટે દાલ રોટી સાથે ટેકો દેતી ડુંગળી કસ્તૂરી સમાન છે અને હિબ્રૂ ભાષામાં ઓનીઓ (મોતી) તરીકે જાણીતી અનિયન (Onion)ના ભાવ આસમાને ચડે છે, ત્યારે શાસકપક્ષની ખુરશીઓના સાંધા હલવા લાગે છે. ડુંગળીના વધતા ભાવ દેશભરની સમસ્યા બને છે, પણ તેનો અડધો ઇલાજ કાઠિયાવાડની જમીન ઉપર ઉપલબ્ધ છે. ત્યારે પરિસ્થિતિના ઉપાય તરીકે ભાવનગર જિલ્લાના ગામ તળાજાના સીડ ફાર્મની ૫૮ એકર પડતર જમીન ઉપર સંશોધન વિસ્તરણ કેન્દ્ર પ્રસ્થાપિત કરવાની જરૂર છે.
કૃષિ યુનિવર્સિટી અને ગ્રોફેટ જેવી સંસ્થાઓના ઉપક્રમે નાના ખેડૂતોને ત્યાં નિદર્શન યોજાતાં થાય તો સૌરાષ્ટ્રના ખેડૂતોની ડુંગળીની ગુણવત્તા નાસિકની લાઇટરેડની સરખામણીમાં ટક્કર લઈ શકે. ડુંગળીનો પાક બટાકા માકફ કોલ્ડ સ્ટોરેજમાં રાખી શકાય તેવી ટેકનોલોજી હજુ આપણા દેશમાં વિસ્તરણ પામી નથી, ત્યારે ગ્રેડિંગ થયા પછીના નબળા માલને ડીહાઈડ્રેટ કરી પાઉડર સ્વરૂપમાં લાવવાનું કામ મહુવામાં ૧૪૭ ઉદ્યોગો કરે છે. ગ્રાહકોમાં ડુંગળી અને લસણના પાઉડરના વપરાશને પ્રચલિત કરવા અને ડુંગળીના ભાવે જ ડુંગળી-લસણની પેસ્ટ ઉપલબ્ધ બને માટે સરકારે ડુંગળીનાં પ્રોસેસિંગ યુનિટને વધુમાં વધુ સુવિધા આપી જૂનાગઢ, અમરેલી અને રાજકોટના ત્રિભેટે વિકસાવવાં જોઈએ.
આસામથી હિમાલય પ્રદેશ અને છેક મદ્રાસના બજારમાં ફરતી સૌરાષ્ટ્રની ડુંગળી અને તેના ખેડૂતોને વ્યાપારીઓની ચુંગાલમાંથી છોડાવવા અને આમ જનતાને વાજબી ભાવે ડુંગળી પહોંચાડવા, મહારાષ્ટ્રના નાસિક પ્રદેશની પદ્ધતિ પ્રમાણે ખેડૂતોને લઘુઉદ્યોગ સહાય યોજના હેઠળ રૂ. ૧.૫ થી રૂ. ૩.૫ લાખની લોન આપી ખેતરોમાં ડુંગળીના નાના સ્ટેક (મેડા) તૈયાર કરવાની સવલત વિકસાવવી જોઈએ. આથી ખેડૂતની સંગ્રહ કરવાની શક્તિ વધશે. ઉપરાંત મોટા મેડા (સ્ટોરેજ)માં ડુંગળી લાવવા, મૂકવા અને ઉપાડવાનો ખર્ચ બચશે. એટલું જ નહીં પણ ડુંગળીમાં એકસાથે અસર કરતા ફૂગના રોગથી થતો બગાડ અટકશે.
આજે સ્થિતિ એ છે કે મહારાષ્ટ્રનાં ગામડાંઓનો ખેડૂત પોતાના ટ્રેક્ટરમાં છૂટી ડુંગળી ભરી બજારોમાં પોતાને પરવડતા ભાવે વેચી શકે છે. તેની સામે સૌરાષ્ટ્રનો ખેડૂત રૂ. ૬૦થી રૂ. ૮૦ના ભાવનું એક બારદાન (શણની ગુણી) ખરીદ કરી ડુંગળી પૅક કરે છે. તે પછી ટ્રૅક્ટર ભાડે કરી ધોરી માર્ગ સુધી અથવા માર્કેટયાર્ડમાં લઈ જાય છે અને પછી ૨૦-૨૨ ટનની ભરતીવાળી ઊંચી વાડની ટ્રકો દ્વારા દૂરનાં બજારોમાં મોકલે છે. પરિણામે ખેડૂત અને ગ્રાહક બંનેને ઘસારો ખમવો પડે છે.
ભુખરી-પથરાળ જમીનના ૬ ઇંચના દળમાં ડુંગળીની ખેતી કરતો સૌરાષ્ટ્રનો ખેડુ ગરીબીવશાત્ ગામના શેઠ પાસેથી દિવાળીમાં લાખ-દોઢ લાખ રૂપિયા ઉછીના લે અને પોતાની ડુંગળી માંડી દે. તે પછી બૈરાં-છોકરાં સહિત કાળી મજૂરી કરી ડુંગળી પકવે છે. ત્યારે ખેડૂતના હાથમાં કિલો ડુંગળીએ રૂ. ૧૮ થી રૂ. ૨૦ આવે છે અને માલની હેરાફેરી અને સંગ્રહ કરતા વ્યાપારીઓને એ કિલોએ રૂ. ૩૮થી રૂ. ૪૦ મળે છે! લોકશાહી છતાં બજાર વ્યવસ્થા અને શાસનકર્તાઓમાં પેસી ગયેલાં અનિષ્ટ તત્ત્વોના કારણે આજે ગરીબ ઉપભોક્તા પિસાય છે. તો ખેડૂત પણ બે પાંદડે થતો નથી અને હારી-થાકી ક્યારેક મોતને શરણે જાય છે. જ્યારે ડુંગળીના સટ્ટાખોરો અને સંગ્રહ કરનારાઓ માલામાલ થઈ જાય છે. આવા કપરા સમયે તો ખેડૂત તરફી સંગઠનો અને ખેડૂતોને ખેતી વિજ્ઞાન શીખવતી યુનિવર્સિટીના માળખાએ બજાર વચ્ચે ઊભા રહી ખેડૂતોની પેદાશને ઉપભોક્તાઓ સુધી પહોંચાડવાનું સાહસ દાખવી દાખલો બેસાડવાની જરૂર છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
સૌરાષ્ટ્રમાં કહેવત છે ‘કાંદાનો ખેડુ માંદો.’ પરંતુ દેશભરમાં ૧ લિટર પેટ્રોલ અને ૧ કીલો ડુંગળીના ભાવ રૂ.૧૦૦/- થઈ જાય એટલે લાગે કે ખેડૂ માલામાલ થઈ ગયા. પરંતુ જમીન ઉપરની સ્થિતિ ભ્રમ ભાંગે છે. દુનિયામાં ચીન, પાકિસ્તાન, હિન્દુસ્તાન અને કંઈક અંશે દક્ષિણ અમેરિકામાં ડુંગળીનો પાક થાય છે. પરંતુ વિશ્વના કુલ ઉત્પાદન પૈકી ૬૫ ટકા ડુંગળી માત્ર હિન્દુસ્તાનમાં પાકે છે અને ૬૫ ટકાનો લગભગ ૩૮ ટકા જેવો હિસ્સો માત્ર ભાવનગર અને રાજકોટ જિલ્લામાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. સફેદ અને લાલ ડુંગળીની બે મુખ્ય જાતો, પરંતુ તેના ઉત્પાદનના સમયગાળામાં કે તેના સ્વાદમાં કશો ફરક હોતો નથી. જુલાઈ ઊતરતાં ચોમાસે ડુંગળીના રોપનું વાવેતર થાય. આથી ડિસેમ્બર માસના બીજા-ત્રીજા અઠવાડિયાથી ફેરિયાઓ લીલી ડુંગળી લઈ ઘરે ઘરે ફરવા લાગે છે. પરંતુ નાસિકનો લાઇટરેડ પ્રકારનો ૨૨થી ૨૭ એમ.એમ.નો બલ્બ (ડુંગળી) કે પછી સૌરાષ્ટ્રનું લોદર પરિપક્વ સ્થિતિમાં તૈયાર થતાં માર્ચ મહિનો આવી પહોંચે છે.
વિશ્વમાં સહુથી વધુ માત્રામાં ખવાતી ડુંગળી શાકભાજીની હરોળનો ખોરાક છે. પરતું તેમાં ૯૨ ટકા પ્રવાહી અને ૮ ટકા ઘન સ્વરૂપે મિનરલ્સ, ફૉસ્ફેટિક કંપાઉન્ડ જેવા કે પોટેશિયમ, મૅગ્નેશિયમ રહેલાં હોય છે. ડુંગળી આંખમાંથી આંસુ પાડનારી હોય છે તેનું કારણ તેમાં રહેલ અમોનિયમ છે. ડુંગળીમાં પાણીનું પ્રમાણ અત્યંત વધુ હોઈ જમીનમાંથી બહાર ખુલ્લા તાપ નીચે તેનાં વજન અને કદમાં રોજ ૬ થી ૭ ટકાની ઘટ થાય છે. સૂર્યના તાપથી બચાવવા ખેડૂત જો ડુંગળીને હવા-પ્રકાશથી દૂર રાખે તો તેમાં મોલ્ડ નામની ફૂગ થઈ જાય છે અને આઠ દસ દિવસમાં ડુંગળી પોતાની જ ગરમીથી પોચી પડી જાય છે. પછી ગંધ મારતી ડુંગળી તો પશુઓ પણ ખાતાં નથી. આવી ફંગસ લાગેલી ડુંગળીને ખેડૂતે પોતાના હાથે જ બાળી દેવી પડે છે.
ગોરાડુ કે મીઠી કાળી જમીનમાં ઊગતી ડુંગળીની યોગ્ય માવજત થાય તો ખેડૂત હેકટરે ૩૮ થી ૪૦ હજાર કિલોનો ઉતારો મેળવી શકે છે. વીજળીની તંગી અને જમીનના ઊંડા તળનાં પાણીની સ્થિતિ વચ્ચે ખેડૂતોને ડુંગળી પકવવાની હોય છે. યુરિયા અને ડી.એ.પી. પ્રકારના ખાતરનાં ઊંચા ખર્ચ પછી મળતા પાકની જોખમી જાળવણીનો પ્રશ્ન ખેડૂતોના માથે સળગતો જ રહે છે. આવી સ્થિતિમાં જ્યારે માર્ચથી મે મહિના સુધીમાં ડુંગળીનું સામટું ઉત્પાદન બજારમાં આવે છે, ત્યારે માર્કેટયાર્ડમાં ડુંગળીનું કોઈ ધણીધોરી થતું નથી. પાછલાં વર્ષોમાં સૌરાષ્ટ્રના વિસ્તારોમાં તો ખેડૂતોને પોતાનાં ખેતરની ડુંગળી બહાર ખેંચવાની મજૂરી પણ ન પોસાતાં ગામમાં ઢોલ પીટી ડુંગળીની મફત લહાણી કર્યાના બનાવ નોંધાયા છે.
દૂધ માફક ડુંગળી લાંબો સમય સુધી ન ટકે તેવી ખેત પેદાશ છે. બને છે એવું કે રાજકોટ અને ભાવનગરની બજારમાં ડુંગળીના ભાવ પડી ગયા હોય પણ કલકત્તા, મદ્રાસ અને દિલ્હીનાં બજાર ઊંચકાયેલાં હોય આથી મોબાઈલથી જાણેલ બજારભાવ આધારે ખેડૂત સિમલા કે ચંદીગઢ સુધી સોદો કરી નાખે છે. પરંતુ ૨૦-૨૨ ટન ભરેલી ડુંગળીના ઘેલાઓમાં હવાની અવર-જવર ન થાય તો ટૂંકમાં ૬-૮ દિવસની મુસાફરી દરમ્યાન ગરમીથી ડુંગળી ફંગસ ગ્રસ્ત થઈ જાય છે. ડુંગળી પોતાનું પાણી છોડી દે છે અને માર્કેટયાર્ડમાં પહોંચતી ડુંગળીની કિંમત ટ્રક ભાડા જેટલી પણ રહેતી નથી. ડુંગળીના બજારની બીજી વિચિત્રતા એ છે કે ડુંગળીની દલાલી કરતા વ્યાપારીઓ ખેડૂતો પાસે ૬ % દલાલી વસૂલે છે તેમ માલ ખરીદનાર વ્યાપારી પાસેથી પણ ૬ % દલાલી પડાવે છે. આમ ડુંગળીના વપરાશકારો માથે બિનજરૂરી ૧૨ % નો બોજો આવી પડે છે.
શાકભાજીની નિકાસમાં સૌરાષ્ટ્રની ડુંગળીનો હિસ્સો ૯૦% હોવા છતાં ખેડૂતોના હિત માટે ભારત સરકારે બનાવેલ સંસ્થા નાફેડ વરસે ૧.૫ લાખ ટન ડુંગળી પણ ખરીદ કરતી નથી. ટેકાના ખરીદ ભાવ સિઝનની શરૂઆતમાં જાહેર કરતું નથી અને જ્યારે બજારમાં ડુંગળીની ખેંચ ઊભી થાય ત્યારે ખેડૂતો ઉપર રોક લગાવી, મિડલઇસ્ટ અને યુરોપમાં ડુંગળીની નિકાસ અટકાવી દેવામાં આવે છે. દેશનું સંચાલન કરતા અર્થશાસ્ત્રીઓ માને છે કે નિકાસ બંધ કરતાં બજાર દબાશે. પણ રાજકારણ અને વહીવટી તંત્રના નિર્ણયો સુખી લોકોના સુખ માટે અનામત હોય છે. તેમાં હવે ડુંગળીના વ્યાપારીઓનો સમાવેશ પણ થયો છે.
સૌરાષ્ટ્રના ખેડૂતોના હિત માટે સંગઠિત ગુજરાત ડુંગળી ઉત્પાદક સંઘને રાજ્ય સરકારે ૨૭ લાખનું શેરભંડોળ આપ્યું છે અને ધોરાજી, જામજોધપુર, રાજકોટ, તળાજા, મહુવા, અમરેલી અને જૂનાગઢ જિલ્લાની ૭૨ સહકારી મંડળીઓના સંઘના ખેડૂત સભ્યોને ટેકો આપ્યો છે. આ બાબત કંઈક અંશે સારી છે. આમ છતાં સૌરાષ્ટ્રના ડુંગળી ઉગાડતા બે-અઢી લાખ ખેડૂતો હજુ નિરાધાર અવસ્થામાં છે. કુદરતના આશ્રયે બે પાંદડે થવા આશાની મીટ માંડતા ખેડૂતોને નથી કોઈ સુધારેલ બિયારણ પહોંચાડતા કે નથી ડુંગળીના સુકારા રોગ સામે રક્ષણ અપાતું અને આજે તો ડુંગળીના બિયારણના ભાવ ૧ કિલોનાં રૂ. ૩૭૦૦/- થયા છે તો પણ ખાત્રીબદ્ધ બિયારણ તો નહીં.
ગરીબ માણસ માટે દાલ રોટી સાથે ટેકો દેતી ડુંગળી કસ્તૂરી સમાન છે અને હિબ્રૂ ભાષામાં ઓનીઓ (મોતી) તરીકે જાણીતી અનિયન (Onion)ના ભાવ આસમાને ચડે છે, ત્યારે શાસકપક્ષની ખુરશીઓના સાંધા હલવા લાગે છે. ડુંગળીના વધતા ભાવ દેશભરની સમસ્યા બને છે, પણ તેનો અડધો ઇલાજ કાઠિયાવાડની જમીન ઉપર ઉપલબ્ધ છે. ત્યારે પરિસ્થિતિના ઉપાય તરીકે ભાવનગર જિલ્લાના ગામ તળાજાના સીડ ફાર્મની ૫૮ એકર પડતર જમીન ઉપર સંશોધન વિસ્તરણ કેન્દ્ર પ્રસ્થાપિત કરવાની જરૂર છે.
કૃષિ યુનિવર્સિટી અને ગ્રોફેટ જેવી સંસ્થાઓના ઉપક્રમે નાના ખેડૂતોને ત્યાં નિદર્શન યોજાતાં થાય તો સૌરાષ્ટ્રના ખેડૂતોની ડુંગળીની ગુણવત્તા નાસિકની લાઇટરેડની સરખામણીમાં ટક્કર લઈ શકે. ડુંગળીનો પાક બટાકા માકફ કોલ્ડ સ્ટોરેજમાં રાખી શકાય તેવી ટેકનોલોજી હજુ આપણા દેશમાં વિસ્તરણ પામી નથી, ત્યારે ગ્રેડિંગ થયા પછીના નબળા માલને ડીહાઈડ્રેટ કરી પાઉડર સ્વરૂપમાં લાવવાનું કામ મહુવામાં ૧૪૭ ઉદ્યોગો કરે છે. ગ્રાહકોમાં ડુંગળી અને લસણના પાઉડરના વપરાશને પ્રચલિત કરવા અને ડુંગળીના ભાવે જ ડુંગળી-લસણની પેસ્ટ ઉપલબ્ધ બને માટે સરકારે ડુંગળીનાં પ્રોસેસિંગ યુનિટને વધુમાં વધુ સુવિધા આપી જૂનાગઢ, અમરેલી અને રાજકોટના ત્રિભેટે વિકસાવવાં જોઈએ.
આસામથી હિમાલય પ્રદેશ અને છેક મદ્રાસના બજારમાં ફરતી સૌરાષ્ટ્રની ડુંગળી અને તેના ખેડૂતોને વ્યાપારીઓની ચુંગાલમાંથી છોડાવવા અને આમ જનતાને વાજબી ભાવે ડુંગળી પહોંચાડવા, મહારાષ્ટ્રના નાસિક પ્રદેશની પદ્ધતિ પ્રમાણે ખેડૂતોને લઘુઉદ્યોગ સહાય યોજના હેઠળ રૂ. ૧.૫ થી રૂ. ૩.૫ લાખની લોન આપી ખેતરોમાં ડુંગળીના નાના સ્ટેક (મેડા) તૈયાર કરવાની સવલત વિકસાવવી જોઈએ. આથી ખેડૂતની સંગ્રહ કરવાની શક્તિ વધશે. ઉપરાંત મોટા મેડા (સ્ટોરેજ)માં ડુંગળી લાવવા, મૂકવા અને ઉપાડવાનો ખર્ચ બચશે. એટલું જ નહીં પણ ડુંગળીમાં એકસાથે અસર કરતા ફૂગના રોગથી થતો બગાડ અટકશે.
આજે સ્થિતિ એ છે કે મહારાષ્ટ્રનાં ગામડાંઓનો ખેડૂત પોતાના ટ્રેક્ટરમાં છૂટી ડુંગળી ભરી બજારોમાં પોતાને પરવડતા ભાવે વેચી શકે છે. તેની સામે સૌરાષ્ટ્રનો ખેડૂત રૂ. ૬૦થી રૂ. ૮૦ના ભાવનું એક બારદાન (શણની ગુણી) ખરીદ કરી ડુંગળી પૅક કરે છે. તે પછી ટ્રૅક્ટર ભાડે કરી ધોરી માર્ગ સુધી અથવા માર્કેટયાર્ડમાં લઈ જાય છે અને પછી ૨૦-૨૨ ટનની ભરતીવાળી ઊંચી વાડની ટ્રકો દ્વારા દૂરનાં બજારોમાં મોકલે છે. પરિણામે ખેડૂત અને ગ્રાહક બંનેને ઘસારો ખમવો પડે છે.
ભુખરી-પથરાળ જમીનના ૬ ઇંચના દળમાં ડુંગળીની ખેતી કરતો સૌરાષ્ટ્રનો ખેડુ ગરીબીવશાત્ ગામના શેઠ પાસેથી દિવાળીમાં લાખ-દોઢ લાખ રૂપિયા ઉછીના લે અને પોતાની ડુંગળી માંડી દે. તે પછી બૈરાં-છોકરાં સહિત કાળી મજૂરી કરી ડુંગળી પકવે છે. ત્યારે ખેડૂતના હાથમાં કિલો ડુંગળીએ રૂ. ૧૮ થી રૂ. ૨૦ આવે છે અને માલની હેરાફેરી અને સંગ્રહ કરતા વ્યાપારીઓને એ કિલોએ રૂ. ૩૮થી રૂ. ૪૦ મળે છે! લોકશાહી છતાં બજાર વ્યવસ્થા અને શાસનકર્તાઓમાં પેસી ગયેલાં અનિષ્ટ તત્ત્વોના કારણે આજે ગરીબ ઉપભોક્તા પિસાય છે. તો ખેડૂત પણ બે પાંદડે થતો નથી અને હારી-થાકી ક્યારેક મોતને શરણે જાય છે. જ્યારે ડુંગળીના સટ્ટાખોરો અને સંગ્રહ કરનારાઓ માલામાલ થઈ જાય છે. આવા કપરા સમયે તો ખેડૂત તરફી સંગઠનો અને ખેડૂતોને ખેતી વિજ્ઞાન શીખવતી યુનિવર્સિટીના માળખાએ બજાર વચ્ચે ઊભા રહી ખેડૂતોની પેદાશને ઉપભોક્તાઓ સુધી પહોંચાડવાનું સાહસ દાખવી દાખલો બેસાડવાની જરૂર છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.