મેં ઘણા વર્ષોથી ઇતિહાસકાર અને જીવનચરિત્રકાર રાજમોહન ગાંધીની પ્રશંસા કરી છે, તેમના પુસ્તકો અને લોકશાહી અને બહુલવાદ પ્રત્યેની તેમની નિરંતર પ્રતિબદ્ધતા માટે. કટોકટી દરમિયાન, તેમણે સંપાદિત કરેલું સાપ્તાહિક – ‘હિંમત’,તે સમયે ચાલી રહેલા ભય અને વાતાવરણને પડકારતા બહાદુર એવા થોડા સામયિકોમાંના એક તરીકે બહાર આવ્યું હતું. ત્યારથી દાયકાઓમાં, રાજમોહને વલ્લભભાઈ પટેલ અને સી. રાજગોપાલાચારીના નિર્ણાયક જીવનચરિત્રો સહિત આધુનિક ભારત પર સખત રીતે સંશોધન કરેલ અભ્યાસોની શ્રેણી તૈયાર કરી છે. વિદ્વતાની આ વજનદાર કૃતિઓ લખતી વખતે પણ, તેમણે અખબારોની કૉલમ્સ દ્વારા જાહેર ચર્ચામાં યોગદાન આપવાનું ચાલુ રાખ્યું છે જે હંમેશા વિગતવાર હોય છે અને ઉચ્ચ કક્ષાની દલીલમાં ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે.
મારો વિચાર હતો કે, રાજમોહન ગાંધીની કૃતિની મને કોઈ સારી સમજ છે, પરંતુ તાજેતરમાં જેનું એક વિદ્વાન મિત્રે મારું ધ્યાન રાજમોહનના એક ભાષણ તરફ દોર્યું જે પહેલાં મેં વાંચ્યું ન હતું. તે સપ્ટેમ્બર 1991માં કરવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે તેઓ રાજ્યસભામાં થોડા સમય માટે સાંસદ રહ્યા હતા. ભારતીય પ્રજાસત્તાક આજે જ્યાં જોવા મળે છે તેના માટે અહીં રાજમોહનની ટિપ્પણી સુસંગત હતી.
રાજમોહન પૂતળા પર ચર્ચામાં હતા. તે વિધેયકમાં ‘કોઈપણ પૂજા બનાવવાના ધર્માંતરણ પર પ્રતિબંધની અને 15મી ઓગસ્ટ, 1947ના રોજ અસ્તિત્વમાં હોય એવી કોઈ પૂજાની સ્થળની જાળવણી જોગવાઈ’ માંગવામાં આવી હતી. જો કે, તેમા એક કિસ્સાને અપવાદ રાખવામાં આવ્યો હતો; ‘અયોધ્યામાં’ જ્યાં પછી બાબરી મસ્જિદ ઉભી હતી, અને અનેક હિંદુઓ તેને ભગવાન રામનું જન્મ સ્થાન માનતા હતા.
કેન્દ્રમાં કોંગ્રેસની સરકાર હતી. ભાજપના વિરોધ છતાં લોકસભામાં બિલ પસાર કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં એવી દલીલ કરવામાં આવી હતી કે બિલ સંઘવાદના સિદ્ધાંતોનું ઉલ્લંઘન કરે છે, અને રાજ્ય સરકારોને તેમના નિયંત્રણ હેઠળના મંદિરો સાથે તેઓ જે ઇચ્છે છે તે કરવાની સ્વતંત્રતા હોવી જોઈએ. તે હવે સંસદના ઉપલા ગૃહમાં ચર્ચા માટે હતું.
રાજમોહને, જે તે સમયે જનતા દળના સભ્ય હતા, તેમણે રાજ્યસભામાં ચર્ચાની શરૂઆત કરી. વર્તમાનમાં જૂના ઘા ફરી ખોલવાના જોખમો વિશે ચેતવણી આપવા માટે તેમની ટિપ્પણી ભારતના ભૂતકાળ વિશેની તેમની ઊંડી સમજણ પર દોરે છે. તેમણે મહાભારતમાં યાદ કરાયેલી અને નોંધાયેલ વિનાશનો ઉલ્લેખ કરીને શરૂઆત કરી હતી, મહાભારતનો તે અધ્યાય જ્યારે બદલો લેવા માટે લાખો માનવીઓ માર્યા ગયા હતા. રાજમોહને નોંધ્યું હતું કે ‘મહાભારતનો સદીઓથી એક પાઠ છે, કે જે લોકો બદલો લેવાની વૃત્તિ સાથે ઈતિહાસની ભૂલોને સુધારવાનો પ્રયાસ કરે છે તેઓ માત્ર વિનાશ અને વધુ વિનાશ અને વધુ વિનાશ પેદા કરશે.’
વિપક્ષમાં હોવા છતાં રાજમોહન ગાંધીએ પૂજા સ્થળ બિલનું સમર્થન કર્યું હતું. ભાજપના કેટલાક લોકોએ બિલને ‘હિંદુ વિરોધી’ ગણાવ્યું હતું; તેમની, રાજમોહને ટિપ્પણી કરી, ‘આપણી ભૂમિમાં એક નવા અલગતાવાદનો અવાજ હતો. તે પોતાને નવો રાષ્ટ્રવાદ કહે છે પણ તે નવો અલગતાવાદ છે. તે હિંદુ અલગતાવાદ છે. તે દુ:ખદ અને વિકૃત પુનર્જન્મમાં હિંદુ ધર્મ છે. તેની પાછળના લોકો, મને ખાતરી છે કે, હિંદુ હેતુ માટે સમર્પિત છે પરંતુ તેઓ પોતાની લાગણીઓ અને જુસ્સાથી ગેરમાર્ગે દોરાયેલા છે. તેઓ અહીં ભારતમાં હિન્દુ પાકિસ્તાન, હિન્દુ સાઉદી અરેબિયા બનાવવા માંગે છે.
રાજમોહન ગાંધીએ કહ્યું હતું કે ભૂતકાળના ગુનાઓ (વાસ્તવિક અથવા કાલ્પનિક) પર આટલી ઝનૂની રીતે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, આ ‘નવા અલગતાવાદી હિંદુત્વ’એ વર્તમાનની ‘દુઃખ અને ભૂખ… અને અંધત્વ, ભ્રષ્ટાચાર અને હિંસા’ને જાણી જોઈને અવગણ્યા છે. હિન્દુત્વના દળોએ હિન્દુ ગૌરવ અને હિન્દુ સન્માન પુનઃસ્થાપિત કરવાની વાત કરી. તેમણે ઉમેર્યું હતું કે ‘નવા હિંદુ અલગતાવાદના ચેમ્પિયનની કસોટી એ છે કે ‘મુસ્લિમ વિરોધી બનીને તમારા હિંદુત્વનું પ્રદર્શન કરો’. રાજમોહને આ ખરડાનો વિરોધ કરનારાઓને ચેતવણી આપી હતી કે દૂરના ભૂતકાળની લડાઈઓ તમને નાની કે મોટી રાજકીય સફળતા મેળવવામાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ નવી લાગણીઓ સર્જાશે.
પ્રાચીન સમયની ભૂલોને સુધારવાની કોશિશ કરવામાં આવશે અને ભારતમાં પ્રાચીન ભૂલોને સુધારવા માટે ઘણા સંઘર્ષો થઈ શકે છે …’તેમણે સ્પષ્ટપણે ટિપ્પણી કરી કે ‘જ્યારે આપણે હિંદુ ગૌરવની લાગણીના અસ્તિત્વને ફેરવવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ. હિંદુ સન્માન… રોકડમાં, મતમાં, ડરાવવાની શક્તિમાં, બંદૂકમાં, ત્યારે આપણે હિંદુ નામનું અપમાન કરીએ છીએ.’ રાજમોહને ‘ભારતીય જનતા પાર્ટી અને તેના સમર્થકોને આ મુદ્દાને તેના સાચા પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવાની, આ વિધેયકને આ ગૃહ સમક્ષ કઈ ભાવનામાં લાવવામાં આવી રહ્યું છે તે સમજવાની અપીલ કરીને તેમનું ભાષણ સમાપ્ત કર્યું. ચાલો આપણે આને રાષ્ટ્રીય સંકલ્પ બનાવીએ: અત્યાર સુધી, આગળ નહીં. હા, વિવાદો થશે, પરંતુ હિંસક મુકાબલો ટાળવો જોઈએ… અને સાથે મળીને આપણે ભવિષ્ય અને વર્તમાનને જોઈશું, ભૂતકાળમાં એટલું નહીં.’
રાજમોહન ગાંધીના વિવેકપૂર્ણ શબ્દો આજે ફરીથી સાંભળવા યોગ્ય છે, જ્યારે સર્વોચ્ચ અદાલતના સેવા આપતા મુખ્ય ન્યાયાધીશ સિવાય અન્ય કોઈએ પણ પૂજા સ્થાનોના કાયદાને ગંભીરપણે અવગણ્યો છે. ઓગસ્ટ 2021 માં, વારાણસીના કેટલાક હિંદુઓએ જ્ઞાનવાપી મસ્જિદમાં પૂજા કરવાનો અધિકાર એવો દાવો કર્યો હતો કે તેમાં દેખીતી રીતે દૂરના ભૂતકાળની હિંદુ મૂર્તિઓ હતી. સ્થાનિક અદાલતે અને પછી અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટે સર્વેને આગળ વધવાની મંજૂરી આપી.
આ નિર્ણયને મે 2022માં સુપ્રીમ કોર્ટમાં અપીલ કરવામાં આવી હતી. તે સમયે મુખ્ય ન્યાયાધીશ ડી.વાય. ચંદ્રચુડે દાવો કર્યો હતો કે 1991નું બિલ ભૂતકાળમાં કોઈપણ સમયે ‘સ્થળના ધાર્મિક સ્વરૂપની ખાતરી’ પર પ્રતિબંધ મૂકતું નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, જો નીચલી અદાલતો અને ગૌણ ન્યાયાધીશો ઐતિહાસિક ભૂલો (વાસ્તવિક અથવા કાલ્પનિક)ના અધિકારને પ્રોત્સાહિત કરવા માંગતા હોય, તો તેઓ આમ કરવા માટે સ્વતંત્ર હતા.
જેમ જેમ લેખક હર્ષ મંડરે નિર્દેશ કર્યો છે તેમ, મુખ્ય ન્યાયાધીશ ચંદ્રચુડના અવલોકન ‘સંભલમાં સિવિલ જજના આદેશને મંજૂરી આપે છે જે આખરે છ માણસોના મૃત્યુમાં પરિણમ્યું હતું. જ્ઞાનવાપીના પગલે સર્વોચ્ચ અદાલતના નિરીક્ષક “પૂજાના સ્થળોના ધાર્મિક પાત્ર માટેના પડકારો” તરીકે જે વર્ણવે છે તેને તે અધિકૃત કરે છે.’. આ પડકારો એ હકીકત દ્વારા સક્ષમ કરવામાં આવ્યા છે કે, ખાસ કરીને ભાજપ શાસિત રાજ્યોમાં, નીચલી અદાલતોમાં મેજિસ્ટ્રેટ હિન્દુત્વની ધાકધમકીનાં વાતાવરણમાં રહે છે, અને કાયદાનું યોગ્ય રીતે અથવા ભય કે તરફેણ વિના અર્થઘટન કરવા માટે નિયમિતપણે વિશ્વાસ કરી શકાય નહીં.
12મી ડિસેમ્બરના રોજ, જ્યારે આ કૉલમને અંતિમ સ્વરૂપ આપવામાં આવી રહ્યું હતું, ત્યારે સુપ્રીમ કોર્ટે પૂજા સ્થળ કાયદાને નવેસરથી પડકારવાની સુનાવણી શરૂ કરી. જો કે, અદાલતોમાં જે થઈ રહ્યું છે તેનાથી આગળ, આજના વ્યાપક રાજકીય વાતાવરણે આપણને 1991 ની રાજમોહન ગાંધીની ચેતવણીઓ તરફ પાછા ફરવા માટે પણ મજબૂર કરવું જોઈએ. આ વર્ષે શાસક ભાજપ દ્વારા ચલાવવામાં આવેલા ચૂંટણી ઝુંબેશને ધ્યાનમાં લો, જેમાં ભારતીયને વારંવાર કલંકિત અને મુસ્લિમોને રાક્ષસ તરીકે ચીતરવાનું થયું છે. પ્રથમ એનડીએ શાસન દરમિયાન, 1998 અને 2004 ની વચ્ચે, પાર્ટીના ટોચના નેતાઓ દ્વારા નફરત અને ધર્માંધતાની ખુલ્લી અભિવ્યક્તિ ભાગ્યે જ થતી હતી. એટલું ખરું કે, 1990ની એલ.કે. અડવાણીની રથયાત્રાએ લોહીનું નિશાન છોડી દીધું હતું-જેના માટે ઓછમાં ઓછા આ લેખક તેમને ક્યારેય માફ નહીં કરી શકે-પરંતુ 1998 અને 2004ની વચ્ચે ગૃહમંત્રી તરીકે તેમણે (ભલે યુક્તિપૂર્વક હોય કે અન્યથા) તેમના જાહેર ઉચ્ચારણોમાં સંયમિત ભાષાનો ઉપયોગ કર્યો હતો. . અન્ય કેબિનેટ મંત્રીઓ અને વડાપ્રધાને પણ આવું જ કર્યું હતું.
પ્રથમ એનડીએ શાસન દરમિયાન, અલબત્ત વિશાળ ‘સંઘ પરિવાર’માં એવા ઘણા લોકો હતા જેઓ મુસ્લિમ વિરોધી બનીને તેમના હિંદુત્વને દર્શાવવા માંગતા હતા. તેમાં વિશ્વ હિંદુ પરિષદ, બજરંગ દળના કેટલાક નેતાઓ અને બેક બેન્ચના સાંસદોનો સમાવેશ થાય છે. (ઉદાહરણ તરીકે જુઓ: https://cjp.org.in/hate-speeches-by-bjp-rss-vhp-bd-functionaries/ ) જો કે, હવે, જેઓ તેમના હિંદુ ધર્મની વ્યાખ્યા એવા ભારતીયોની દ્વેષ દ્વારા કરે છે જેઓ હિંદુ નથી , આજે દેશના સૌથી શક્તિશાળી રાજકારણીઓનો તરીકે જેમની ગણના થાય છે તે કેન્દ્રીય ગૃહ પ્રધાન, તેમજ ઉત્તર પ્રદેશ અને આસામના મુખ્ય પ્રધાનો નિયમિતપણે તેમના ભાષણોમાં ભારતીય મુસ્લિમોને રાક્ષસ ચીતરે છે; અને વડા પ્રધાન પણ કેટલીકવાર આમ કરવા માટે તૈયાર હોય છે. હિંદુત્વના આ શક્તિ-ઉન્મત્ત સમર્થકોને સુધારી શકાતા નથી; પરંતુ તે હિંદુઓ કે જેઓ હજી પણ સાંભળવા અને શીખવા માટે તૈયાર છે, તેમના માટે હું નિષ્કર્ષમાં વધુ એક વાર એ પાઠ ટાંકું છું જે રાજમોહન ગાંધીએ તેમના મહાભારતના વાંચનમાંથી મેળવ્યો હતો: ‘જેઓ બદલો લેવાની વૃત્તિ સાથે ઇતિહાસની ભૂલોને સુધારવા માંગે છે. માત્ર વિનાશ અને વધુ વિનાશ અને વધુ વિનાશ પેદા કરે છે.’ – આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
મેં ઘણા વર્ષોથી ઇતિહાસકાર અને જીવનચરિત્રકાર રાજમોહન ગાંધીની પ્રશંસા કરી છે, તેમના પુસ્તકો અને લોકશાહી અને બહુલવાદ પ્રત્યેની તેમની નિરંતર પ્રતિબદ્ધતા માટે. કટોકટી દરમિયાન, તેમણે સંપાદિત કરેલું સાપ્તાહિક – ‘હિંમત’,તે સમયે ચાલી રહેલા ભય અને વાતાવરણને પડકારતા બહાદુર એવા થોડા સામયિકોમાંના એક તરીકે બહાર આવ્યું હતું. ત્યારથી દાયકાઓમાં, રાજમોહને વલ્લભભાઈ પટેલ અને સી. રાજગોપાલાચારીના નિર્ણાયક જીવનચરિત્રો સહિત આધુનિક ભારત પર સખત રીતે સંશોધન કરેલ અભ્યાસોની શ્રેણી તૈયાર કરી છે. વિદ્વતાની આ વજનદાર કૃતિઓ લખતી વખતે પણ, તેમણે અખબારોની કૉલમ્સ દ્વારા જાહેર ચર્ચામાં યોગદાન આપવાનું ચાલુ રાખ્યું છે જે હંમેશા વિગતવાર હોય છે અને ઉચ્ચ કક્ષાની દલીલમાં ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે.
મારો વિચાર હતો કે, રાજમોહન ગાંધીની કૃતિની મને કોઈ સારી સમજ છે, પરંતુ તાજેતરમાં જેનું એક વિદ્વાન મિત્રે મારું ધ્યાન રાજમોહનના એક ભાષણ તરફ દોર્યું જે પહેલાં મેં વાંચ્યું ન હતું. તે સપ્ટેમ્બર 1991માં કરવામાં આવ્યું હતું, જ્યારે તેઓ રાજ્યસભામાં થોડા સમય માટે સાંસદ રહ્યા હતા. ભારતીય પ્રજાસત્તાક આજે જ્યાં જોવા મળે છે તેના માટે અહીં રાજમોહનની ટિપ્પણી સુસંગત હતી.
રાજમોહન પૂતળા પર ચર્ચામાં હતા. તે વિધેયકમાં ‘કોઈપણ પૂજા બનાવવાના ધર્માંતરણ પર પ્રતિબંધની અને 15મી ઓગસ્ટ, 1947ના રોજ અસ્તિત્વમાં હોય એવી કોઈ પૂજાની સ્થળની જાળવણી જોગવાઈ’ માંગવામાં આવી હતી. જો કે, તેમા એક કિસ્સાને અપવાદ રાખવામાં આવ્યો હતો; ‘અયોધ્યામાં’ જ્યાં પછી બાબરી મસ્જિદ ઉભી હતી, અને અનેક હિંદુઓ તેને ભગવાન રામનું જન્મ સ્થાન માનતા હતા.
કેન્દ્રમાં કોંગ્રેસની સરકાર હતી. ભાજપના વિરોધ છતાં લોકસભામાં બિલ પસાર કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં એવી દલીલ કરવામાં આવી હતી કે બિલ સંઘવાદના સિદ્ધાંતોનું ઉલ્લંઘન કરે છે, અને રાજ્ય સરકારોને તેમના નિયંત્રણ હેઠળના મંદિરો સાથે તેઓ જે ઇચ્છે છે તે કરવાની સ્વતંત્રતા હોવી જોઈએ. તે હવે સંસદના ઉપલા ગૃહમાં ચર્ચા માટે હતું.
રાજમોહને, જે તે સમયે જનતા દળના સભ્ય હતા, તેમણે રાજ્યસભામાં ચર્ચાની શરૂઆત કરી. વર્તમાનમાં જૂના ઘા ફરી ખોલવાના જોખમો વિશે ચેતવણી આપવા માટે તેમની ટિપ્પણી ભારતના ભૂતકાળ વિશેની તેમની ઊંડી સમજણ પર દોરે છે. તેમણે મહાભારતમાં યાદ કરાયેલી અને નોંધાયેલ વિનાશનો ઉલ્લેખ કરીને શરૂઆત કરી હતી, મહાભારતનો તે અધ્યાય જ્યારે બદલો લેવા માટે લાખો માનવીઓ માર્યા ગયા હતા. રાજમોહને નોંધ્યું હતું કે ‘મહાભારતનો સદીઓથી એક પાઠ છે, કે જે લોકો બદલો લેવાની વૃત્તિ સાથે ઈતિહાસની ભૂલોને સુધારવાનો પ્રયાસ કરે છે તેઓ માત્ર વિનાશ અને વધુ વિનાશ અને વધુ વિનાશ પેદા કરશે.’
વિપક્ષમાં હોવા છતાં રાજમોહન ગાંધીએ પૂજા સ્થળ બિલનું સમર્થન કર્યું હતું. ભાજપના કેટલાક લોકોએ બિલને ‘હિંદુ વિરોધી’ ગણાવ્યું હતું; તેમની, રાજમોહને ટિપ્પણી કરી, ‘આપણી ભૂમિમાં એક નવા અલગતાવાદનો અવાજ હતો. તે પોતાને નવો રાષ્ટ્રવાદ કહે છે પણ તે નવો અલગતાવાદ છે. તે હિંદુ અલગતાવાદ છે. તે દુ:ખદ અને વિકૃત પુનર્જન્મમાં હિંદુ ધર્મ છે. તેની પાછળના લોકો, મને ખાતરી છે કે, હિંદુ હેતુ માટે સમર્પિત છે પરંતુ તેઓ પોતાની લાગણીઓ અને જુસ્સાથી ગેરમાર્ગે દોરાયેલા છે. તેઓ અહીં ભારતમાં હિન્દુ પાકિસ્તાન, હિન્દુ સાઉદી અરેબિયા બનાવવા માંગે છે.
રાજમોહન ગાંધીએ કહ્યું હતું કે ભૂતકાળના ગુનાઓ (વાસ્તવિક અથવા કાલ્પનિક) પર આટલી ઝનૂની રીતે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને, આ ‘નવા અલગતાવાદી હિંદુત્વ’એ વર્તમાનની ‘દુઃખ અને ભૂખ… અને અંધત્વ, ભ્રષ્ટાચાર અને હિંસા’ને જાણી જોઈને અવગણ્યા છે. હિન્દુત્વના દળોએ હિન્દુ ગૌરવ અને હિન્દુ સન્માન પુનઃસ્થાપિત કરવાની વાત કરી. તેમણે ઉમેર્યું હતું કે ‘નવા હિંદુ અલગતાવાદના ચેમ્પિયનની કસોટી એ છે કે ‘મુસ્લિમ વિરોધી બનીને તમારા હિંદુત્વનું પ્રદર્શન કરો’. રાજમોહને આ ખરડાનો વિરોધ કરનારાઓને ચેતવણી આપી હતી કે દૂરના ભૂતકાળની લડાઈઓ તમને નાની કે મોટી રાજકીય સફળતા મેળવવામાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ નવી લાગણીઓ સર્જાશે.
પ્રાચીન સમયની ભૂલોને સુધારવાની કોશિશ કરવામાં આવશે અને ભારતમાં પ્રાચીન ભૂલોને સુધારવા માટે ઘણા સંઘર્ષો થઈ શકે છે …’તેમણે સ્પષ્ટપણે ટિપ્પણી કરી કે ‘જ્યારે આપણે હિંદુ ગૌરવની લાગણીના અસ્તિત્વને ફેરવવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ. હિંદુ સન્માન… રોકડમાં, મતમાં, ડરાવવાની શક્તિમાં, બંદૂકમાં, ત્યારે આપણે હિંદુ નામનું અપમાન કરીએ છીએ.’ રાજમોહને ‘ભારતીય જનતા પાર્ટી અને તેના સમર્થકોને આ મુદ્દાને તેના સાચા પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવાની, આ વિધેયકને આ ગૃહ સમક્ષ કઈ ભાવનામાં લાવવામાં આવી રહ્યું છે તે સમજવાની અપીલ કરીને તેમનું ભાષણ સમાપ્ત કર્યું. ચાલો આપણે આને રાષ્ટ્રીય સંકલ્પ બનાવીએ: અત્યાર સુધી, આગળ નહીં. હા, વિવાદો થશે, પરંતુ હિંસક મુકાબલો ટાળવો જોઈએ… અને સાથે મળીને આપણે ભવિષ્ય અને વર્તમાનને જોઈશું, ભૂતકાળમાં એટલું નહીં.’
રાજમોહન ગાંધીના વિવેકપૂર્ણ શબ્દો આજે ફરીથી સાંભળવા યોગ્ય છે, જ્યારે સર્વોચ્ચ અદાલતના સેવા આપતા મુખ્ય ન્યાયાધીશ સિવાય અન્ય કોઈએ પણ પૂજા સ્થાનોના કાયદાને ગંભીરપણે અવગણ્યો છે. ઓગસ્ટ 2021 માં, વારાણસીના કેટલાક હિંદુઓએ જ્ઞાનવાપી મસ્જિદમાં પૂજા કરવાનો અધિકાર એવો દાવો કર્યો હતો કે તેમાં દેખીતી રીતે દૂરના ભૂતકાળની હિંદુ મૂર્તિઓ હતી. સ્થાનિક અદાલતે અને પછી અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટે સર્વેને આગળ વધવાની મંજૂરી આપી.
આ નિર્ણયને મે 2022માં સુપ્રીમ કોર્ટમાં અપીલ કરવામાં આવી હતી. તે સમયે મુખ્ય ન્યાયાધીશ ડી.વાય. ચંદ્રચુડે દાવો કર્યો હતો કે 1991નું બિલ ભૂતકાળમાં કોઈપણ સમયે ‘સ્થળના ધાર્મિક સ્વરૂપની ખાતરી’ પર પ્રતિબંધ મૂકતું નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, જો નીચલી અદાલતો અને ગૌણ ન્યાયાધીશો ઐતિહાસિક ભૂલો (વાસ્તવિક અથવા કાલ્પનિક)ના અધિકારને પ્રોત્સાહિત કરવા માંગતા હોય, તો તેઓ આમ કરવા માટે સ્વતંત્ર હતા.
જેમ જેમ લેખક હર્ષ મંડરે નિર્દેશ કર્યો છે તેમ, મુખ્ય ન્યાયાધીશ ચંદ્રચુડના અવલોકન ‘સંભલમાં સિવિલ જજના આદેશને મંજૂરી આપે છે જે આખરે છ માણસોના મૃત્યુમાં પરિણમ્યું હતું. જ્ઞાનવાપીના પગલે સર્વોચ્ચ અદાલતના નિરીક્ષક “પૂજાના સ્થળોના ધાર્મિક પાત્ર માટેના પડકારો” તરીકે જે વર્ણવે છે તેને તે અધિકૃત કરે છે.’. આ પડકારો એ હકીકત દ્વારા સક્ષમ કરવામાં આવ્યા છે કે, ખાસ કરીને ભાજપ શાસિત રાજ્યોમાં, નીચલી અદાલતોમાં મેજિસ્ટ્રેટ હિન્દુત્વની ધાકધમકીનાં વાતાવરણમાં રહે છે, અને કાયદાનું યોગ્ય રીતે અથવા ભય કે તરફેણ વિના અર્થઘટન કરવા માટે નિયમિતપણે વિશ્વાસ કરી શકાય નહીં.
12મી ડિસેમ્બરના રોજ, જ્યારે આ કૉલમને અંતિમ સ્વરૂપ આપવામાં આવી રહ્યું હતું, ત્યારે સુપ્રીમ કોર્ટે પૂજા સ્થળ કાયદાને નવેસરથી પડકારવાની સુનાવણી શરૂ કરી. જો કે, અદાલતોમાં જે થઈ રહ્યું છે તેનાથી આગળ, આજના વ્યાપક રાજકીય વાતાવરણે આપણને 1991 ની રાજમોહન ગાંધીની ચેતવણીઓ તરફ પાછા ફરવા માટે પણ મજબૂર કરવું જોઈએ. આ વર્ષે શાસક ભાજપ દ્વારા ચલાવવામાં આવેલા ચૂંટણી ઝુંબેશને ધ્યાનમાં લો, જેમાં ભારતીયને વારંવાર કલંકિત અને મુસ્લિમોને રાક્ષસ તરીકે ચીતરવાનું થયું છે. પ્રથમ એનડીએ શાસન દરમિયાન, 1998 અને 2004 ની વચ્ચે, પાર્ટીના ટોચના નેતાઓ દ્વારા નફરત અને ધર્માંધતાની ખુલ્લી અભિવ્યક્તિ ભાગ્યે જ થતી હતી. એટલું ખરું કે, 1990ની એલ.કે. અડવાણીની રથયાત્રાએ લોહીનું નિશાન છોડી દીધું હતું-જેના માટે ઓછમાં ઓછા આ લેખક તેમને ક્યારેય માફ નહીં કરી શકે-પરંતુ 1998 અને 2004ની વચ્ચે ગૃહમંત્રી તરીકે તેમણે (ભલે યુક્તિપૂર્વક હોય કે અન્યથા) તેમના જાહેર ઉચ્ચારણોમાં સંયમિત ભાષાનો ઉપયોગ કર્યો હતો. . અન્ય કેબિનેટ મંત્રીઓ અને વડાપ્રધાને પણ આવું જ કર્યું હતું.
પ્રથમ એનડીએ શાસન દરમિયાન, અલબત્ત વિશાળ ‘સંઘ પરિવાર’માં એવા ઘણા લોકો હતા જેઓ મુસ્લિમ વિરોધી બનીને તેમના હિંદુત્વને દર્શાવવા માંગતા હતા. તેમાં વિશ્વ હિંદુ પરિષદ, બજરંગ દળના કેટલાક નેતાઓ અને બેક બેન્ચના સાંસદોનો સમાવેશ થાય છે. (ઉદાહરણ તરીકે જુઓ: https://cjp.org.in/hate-speeches-by-bjp-rss-vhp-bd-functionaries/ ) જો કે, હવે, જેઓ તેમના હિંદુ ધર્મની વ્યાખ્યા એવા ભારતીયોની દ્વેષ દ્વારા કરે છે જેઓ હિંદુ નથી , આજે દેશના સૌથી શક્તિશાળી રાજકારણીઓનો તરીકે જેમની ગણના થાય છે તે કેન્દ્રીય ગૃહ પ્રધાન, તેમજ ઉત્તર પ્રદેશ અને આસામના મુખ્ય પ્રધાનો નિયમિતપણે તેમના ભાષણોમાં ભારતીય મુસ્લિમોને રાક્ષસ ચીતરે છે; અને વડા પ્રધાન પણ કેટલીકવાર આમ કરવા માટે તૈયાર હોય છે. હિંદુત્વના આ શક્તિ-ઉન્મત્ત સમર્થકોને સુધારી શકાતા નથી; પરંતુ તે હિંદુઓ કે જેઓ હજી પણ સાંભળવા અને શીખવા માટે તૈયાર છે, તેમના માટે હું નિષ્કર્ષમાં વધુ એક વાર એ પાઠ ટાંકું છું જે રાજમોહન ગાંધીએ તેમના મહાભારતના વાંચનમાંથી મેળવ્યો હતો: ‘જેઓ બદલો લેવાની વૃત્તિ સાથે ઇતિહાસની ભૂલોને સુધારવા માંગે છે. માત્ર વિનાશ અને વધુ વિનાશ અને વધુ વિનાશ પેદા કરે છે.’
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.