મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં એનડીએ ગઠબંધનને ભવ્ય વિજય મળ્યો એનો વધુ નહીં તો કમસેકમ ૩૦ ટકા શ્રેય એકલા ચૂંટણી પંચને આપવો જોઈએ. ૧૯૯૯ની સાલથી મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની ચૂંટણી સપ્ટેમ્બર-ઓક્ટોબરમાં યોજાતી આવી છે. એ જ વિદાય લેતા વરસાદ અને તહેવારોની વચ્ચે. આગળ યોજાયેલી મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની પાંચ ચૂંટણી વખતે ક્યારેય ચૂંટણીપંચને એવું લાગ્યું નહોતું કે વરસાદ અને તહેવાર નડતરરૂપ થશે. આ વખતે લાગ્યું કારણ કે તેને આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો કે હજુ શાસક મોરચા માટે જોઈએ એવી અનુકૂળતા નથી એટલે વખત આપો.
લાડકી યોજના હજુ લાગુ કરવામાં આવી હતી અને તેના ઓછામાં ઓછા ત્રણ હપ્તા મહારાષ્ટ્રની ગરીબ સ્ત્રીઓનાં ખાતામાં જમા ન થાય ત્યાં સુધી ચૂંટણી યોજવામાં ન આવે. ચૂંટણી પંચ તો ગુલામપંચ છે એટલે તહેવારો અને વરસાદનું બહાનું આગળ કરીને સમય કાઢી આપ્યો. પૈસા ધડાધડ ખાતામાં આવવા માંડ્યા અને એ સિવાય બીજી પણ રેવડી આપવામાં આવી. આમ વિજયનો ત્રીસ ટકા શ્રેય એકલા ચૂંટણી પંચને જાય છે. બાય ધ વે ચૂંટણી પંચ ચાર રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણી એક સાથે યોજી શકતું નથી ત્યાં વન નેશન વન ઈલેક્શનની વાત કરવામાં આવે છે.
પણ બાકીનો ૭૦ ટકા શ્રેય ભાજપના રણનીતિકારોને, રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના કાર્યકર્તાઓને, મબલખ પૈસાને અને યુતિ સરકારના મુખ્ય પ્રધાન એકનાથ શિંદેને આપવો જોઈએ. શું રણનીતિ હતી! આભા થઈ જઈએ. પરિણામ એટલાં આશ્ચર્યજનક હતાં કે આ લખનારે મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની પ્રત્યેક બેઠકનું બેઠકવાર આકલન કર્યું હતું. જ્યાં ઉદ્ધવ ઠકારેની શિવસેનાનો હાથ ઉપર હતો ત્યાં રાજ ઠાકરેના પક્ષના ઉમેદવારને ઊભો કરવામાં આવ્યો હતો.
જ્યાં એમ લાગતું હતું કે રાજ ઠાકરે મત કાપી આપે એ પછી પણ ઉદ્ધવ ઠાકરેની સેનાના ઉમેદવારને હરાવવો મુશ્કેલ છે, કારણ કે વિધાનસભાની પાછલી ચૂંટણીમાં શિવસેનાએ પ્રચંડ બહુમતી મેળવી હતી ત્યાં શિવસેનાના જ કોઈ આજી-માજી નેતાને અપક્ષ ઉમેદવાર તરીકે ઊભો રાખવામાં આવ્યો હતો. આ સિવાય બે-ત્રણ હજાર મત કાપી આપે એ સારુ અનેક અપક્ષ ઉમેદવાર ઊભા રાખવામાં આવ્યા હતા. જ્યાં કોંગ્રેસનો હાથ ઉપર હતો ત્યાં વંચિત બહુજન અઘાડી, બહુજન સમાજ પાર્ટી, પ્રહાર જનશક્તિ પાર્ટી, રાષ્ટ્રીય સ્વાભિમાન પાર્ટી અને દલિત તેમ જ મુસ્લિમ ઉમેદવારોને ઊભા રાખવામાં આવ્યા હતા. કોંગ્રેસ મોટા ઉપાડે સામાજિક સમાનતાની, અનામતની, સહિયારા ભારતની અને બંધારણની વાત કરે છે તો લો કરો આ બધા મુદ્દાઓ લઈને રાજકારણ કરનારા નાના નાના પક્ષોના ઉમેદવારોનો મુકાબલો.
એ સિવાય જ્યાં કોંગ્રેસની ગઈ વિધાનસભાની અને લોકસભાની ચૂંટણીમાં પ્રચંડ સરસાઈ હતી ત્યાં ઉપર કહ્યું એમ મોટી સંખ્યામાં અપક્ષ ઉમેદવારોને ઊભા રાખવામાં આવ્યા હતા. જ્યાં શરદ પવારના રાષ્ટ્રવાદી કોંગ્રેસ પક્ષની સરસાઈ હતી ત્યાં તેમના જ પક્ષના કોઈ અસંતુષ્ટને ઊભા કરવામાં આવ્યા હતા. ભાગ્યે જ કોઈ એવું મતદારક્ષેત્ર હશે જ્યાં શરદ પવારને અજીત પવારના ઉમેદવાર ઉપરાંત પોતાના જ પક્ષના અસંતુષ્ટનો સામનો ન કરવો પડ્યો હોય. યાદ રહે આવું સર્વત્ર જોવા નહોતું મળતું. જ્યાં મહાવિકાસ અઘાડીની તાકાત વધારે હતી એવાં મતદાર ક્ષેત્રોમાં જ અલગ અલગ તીડને ઉતારવામાં આવ્યાં હતાં.
તેમણે મતદાર ક્ષેત્રમાં કયા વિસ્તારમાં પ્રચાર કરવાનો છે એ વિસ્તાર પણ બતાવી આપવામાં આવ્યા હતા. તમે જીતવા માટે ચૂંટણી નથી લડતા, પણ અમે કહીએ એને હરાવવા માટે લડો છો એ ભૂલવાનું નથી. જેમ કે બોરીવલીના મહારાષ્ટ્ર નવનિર્માણ સેનાના ઉમેદવાર કુણાલ મેઈનકરે ગુજરાતી અને ઉત્તર ભારતીય વિસ્તારમાં પગ પણ નહોતો મૂક્યો કે નહોતું કોઈ બેનર લગાડ્યું. પૈસા અને કાર્યકર્તાઓની તો તેમની પાસે કોઈ કમી નથી.
પણ વિજયનું શ્રેય જેટલું બીજેપીના રણનીતિકારોને જાય છે એટલું જ મુખ્ય પ્રધાન એકનાથ શિંદેને જાય છે. જે માણસ ભોંદુ લાગતો હતો, જે માણસ ચાવી આપેલાં રમકડા જેવો લાગતો હતો એ બહુ ચાલાક નીકળ્યો. એક સમયે બીજેપીના કેન્દ્રીય નેતાઓને સમજાઈ ગયું કે આ માણસ ચૂંટણી જીતાડી શકે એમ છે અને તેના જેટલી આવડત મહારાષ્ટ્રના બીજેપીના કોઈ પણ નેતામાં નથી. એકનાથ શિંદે લોકોની વચ્ચે લોકોના જેવા થઈને હળતા-મળતા હતા. કોઈ પ્રોટોકોલ નહીં અને મુખ્ય પ્રધાન હોવાનો આવિર્ભાવ નહીં. એક સમયના લાલુપ્રસાદ યાદવની યાદ આવે. હું તો કહીશ કે તેમના કરતાં પણ ચડે. કોઈ વચન નહીં, તાત્કાલિક લાભ પછી ભલે એ લાભ તત્કાલીન હોય. બીજેપીના નેતાઓ જેને પગલૂછણિયું સમજતા હતા તેમના પગમાં બેસવાનો વખત આવ્યો હતો.
માત્ર બીજેપીએ વિરોધ પક્ષોને પરાજીત નથી કર્યા, વિરોધ પક્ષો પરાજિત થયા પણ છે. છેલ્લે સુધી બેઠકો માટે સમજૂતી નહોતી થતી. વોટકટવાઓનો અને અસંતુષ્ટોનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે એની તેમને પણ જાણ હતી, ઉઘાડો ખેલ હતો, પરંતુ તેમણે તેનો ઈલાજ નહોતો કર્યો. કર્નાટક વિધાનસભાની ચૂંટણી વખતે અને લોકસભાની ચૂંટણી વખતે નાગરિક સમાજનો સહયોગ લેવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ આ વખતે તેમણે ઉદારમતવાદી નાગરિક સમાજને દૂર રાખ્યો હતો. કોંગ્રેસ પાસે તો જમીન પર કામ કરનારા કાર્યકર્તા જ નથી એટલે બૂથ મેનેજમેન્ટ કરી શકતી નથી.
હરિયાણા પછી કોંગ્રેસને આ બીજો અણધાર્યો ફટકો પડ્યો છે. રાહુલ ગાંધીએ માત્ર નરેન્દ્ર મોદીને ટાર્ગેટ કરવાની જગ્યાએ હવે બીજેપીને ટાર્ગેટ કરવાની જરૂર છે. લોકસભાની ચૂંટણીમાં ઉત્તરપ્રદેશમાં બીજેપીને માર પડ્યો હતો, પરંતુ પેટા ચૂંટણીમાં એ જ બીજેપીએ ભવ્ય વિજય મેળવ્યો છે અને બિહારમાં એનડીએએ બધી જ ચાર બેઠક જીતી લીધી છે. કારણ બહુ સ્પષ્ટ છે. હરિયાણા, મહારાષ્ટ્ર અને અન્યત્ર, ભાજપ માટે હવે નરેન્દ્ર મોદી ચૂંટણીનો ફેસ નથી, પણ પક્ષ અને સંઘની રણનીતિ છે. સંઘ/બીજેપીએ સુકાનની દિશા બદલી નાખી ત્યારે કોંગ્રેસે પણ સુકાન બદલવાની જરૂર છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં એનડીએ ગઠબંધનને ભવ્ય વિજય મળ્યો એનો વધુ નહીં તો કમસેકમ ૩૦ ટકા શ્રેય એકલા ચૂંટણી પંચને આપવો જોઈએ. ૧૯૯૯ની સાલથી મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની ચૂંટણી સપ્ટેમ્બર-ઓક્ટોબરમાં યોજાતી આવી છે. એ જ વિદાય લેતા વરસાદ અને તહેવારોની વચ્ચે. આગળ યોજાયેલી મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની પાંચ ચૂંટણી વખતે ક્યારેય ચૂંટણીપંચને એવું લાગ્યું નહોતું કે વરસાદ અને તહેવાર નડતરરૂપ થશે. આ વખતે લાગ્યું કારણ કે તેને આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો કે હજુ શાસક મોરચા માટે જોઈએ એવી અનુકૂળતા નથી એટલે વખત આપો.
લાડકી યોજના હજુ લાગુ કરવામાં આવી હતી અને તેના ઓછામાં ઓછા ત્રણ હપ્તા મહારાષ્ટ્રની ગરીબ સ્ત્રીઓનાં ખાતામાં જમા ન થાય ત્યાં સુધી ચૂંટણી યોજવામાં ન આવે. ચૂંટણી પંચ તો ગુલામપંચ છે એટલે તહેવારો અને વરસાદનું બહાનું આગળ કરીને સમય કાઢી આપ્યો. પૈસા ધડાધડ ખાતામાં આવવા માંડ્યા અને એ સિવાય બીજી પણ રેવડી આપવામાં આવી. આમ વિજયનો ત્રીસ ટકા શ્રેય એકલા ચૂંટણી પંચને જાય છે. બાય ધ વે ચૂંટણી પંચ ચાર રાજ્યોની વિધાનસભાઓની ચૂંટણી એક સાથે યોજી શકતું નથી ત્યાં વન નેશન વન ઈલેક્શનની વાત કરવામાં આવે છે.
પણ બાકીનો ૭૦ ટકા શ્રેય ભાજપના રણનીતિકારોને, રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના કાર્યકર્તાઓને, મબલખ પૈસાને અને યુતિ સરકારના મુખ્ય પ્રધાન એકનાથ શિંદેને આપવો જોઈએ. શું રણનીતિ હતી! આભા થઈ જઈએ. પરિણામ એટલાં આશ્ચર્યજનક હતાં કે આ લખનારે મહારાષ્ટ્ર વિધાનસભાની પ્રત્યેક બેઠકનું બેઠકવાર આકલન કર્યું હતું. જ્યાં ઉદ્ધવ ઠકારેની શિવસેનાનો હાથ ઉપર હતો ત્યાં રાજ ઠાકરેના પક્ષના ઉમેદવારને ઊભો કરવામાં આવ્યો હતો.
જ્યાં એમ લાગતું હતું કે રાજ ઠાકરે મત કાપી આપે એ પછી પણ ઉદ્ધવ ઠાકરેની સેનાના ઉમેદવારને હરાવવો મુશ્કેલ છે, કારણ કે વિધાનસભાની પાછલી ચૂંટણીમાં શિવસેનાએ પ્રચંડ બહુમતી મેળવી હતી ત્યાં શિવસેનાના જ કોઈ આજી-માજી નેતાને અપક્ષ ઉમેદવાર તરીકે ઊભો રાખવામાં આવ્યો હતો. આ સિવાય બે-ત્રણ હજાર મત કાપી આપે એ સારુ અનેક અપક્ષ ઉમેદવાર ઊભા રાખવામાં આવ્યા હતા. જ્યાં કોંગ્રેસનો હાથ ઉપર હતો ત્યાં વંચિત બહુજન અઘાડી, બહુજન સમાજ પાર્ટી, પ્રહાર જનશક્તિ પાર્ટી, રાષ્ટ્રીય સ્વાભિમાન પાર્ટી અને દલિત તેમ જ મુસ્લિમ ઉમેદવારોને ઊભા રાખવામાં આવ્યા હતા. કોંગ્રેસ મોટા ઉપાડે સામાજિક સમાનતાની, અનામતની, સહિયારા ભારતની અને બંધારણની વાત કરે છે તો લો કરો આ બધા મુદ્દાઓ લઈને રાજકારણ કરનારા નાના નાના પક્ષોના ઉમેદવારોનો મુકાબલો.
એ સિવાય જ્યાં કોંગ્રેસની ગઈ વિધાનસભાની અને લોકસભાની ચૂંટણીમાં પ્રચંડ સરસાઈ હતી ત્યાં ઉપર કહ્યું એમ મોટી સંખ્યામાં અપક્ષ ઉમેદવારોને ઊભા રાખવામાં આવ્યા હતા. જ્યાં શરદ પવારના રાષ્ટ્રવાદી કોંગ્રેસ પક્ષની સરસાઈ હતી ત્યાં તેમના જ પક્ષના કોઈ અસંતુષ્ટને ઊભા કરવામાં આવ્યા હતા. ભાગ્યે જ કોઈ એવું મતદારક્ષેત્ર હશે જ્યાં શરદ પવારને અજીત પવારના ઉમેદવાર ઉપરાંત પોતાના જ પક્ષના અસંતુષ્ટનો સામનો ન કરવો પડ્યો હોય. યાદ રહે આવું સર્વત્ર જોવા નહોતું મળતું. જ્યાં મહાવિકાસ અઘાડીની તાકાત વધારે હતી એવાં મતદાર ક્ષેત્રોમાં જ અલગ અલગ તીડને ઉતારવામાં આવ્યાં હતાં.
તેમણે મતદાર ક્ષેત્રમાં કયા વિસ્તારમાં પ્રચાર કરવાનો છે એ વિસ્તાર પણ બતાવી આપવામાં આવ્યા હતા. તમે જીતવા માટે ચૂંટણી નથી લડતા, પણ અમે કહીએ એને હરાવવા માટે લડો છો એ ભૂલવાનું નથી. જેમ કે બોરીવલીના મહારાષ્ટ્ર નવનિર્માણ સેનાના ઉમેદવાર કુણાલ મેઈનકરે ગુજરાતી અને ઉત્તર ભારતીય વિસ્તારમાં પગ પણ નહોતો મૂક્યો કે નહોતું કોઈ બેનર લગાડ્યું. પૈસા અને કાર્યકર્તાઓની તો તેમની પાસે કોઈ કમી નથી.
પણ વિજયનું શ્રેય જેટલું બીજેપીના રણનીતિકારોને જાય છે એટલું જ મુખ્ય પ્રધાન એકનાથ શિંદેને જાય છે. જે માણસ ભોંદુ લાગતો હતો, જે માણસ ચાવી આપેલાં રમકડા જેવો લાગતો હતો એ બહુ ચાલાક નીકળ્યો. એક સમયે બીજેપીના કેન્દ્રીય નેતાઓને સમજાઈ ગયું કે આ માણસ ચૂંટણી જીતાડી શકે એમ છે અને તેના જેટલી આવડત મહારાષ્ટ્રના બીજેપીના કોઈ પણ નેતામાં નથી. એકનાથ શિંદે લોકોની વચ્ચે લોકોના જેવા થઈને હળતા-મળતા હતા. કોઈ પ્રોટોકોલ નહીં અને મુખ્ય પ્રધાન હોવાનો આવિર્ભાવ નહીં. એક સમયના લાલુપ્રસાદ યાદવની યાદ આવે. હું તો કહીશ કે તેમના કરતાં પણ ચડે. કોઈ વચન નહીં, તાત્કાલિક લાભ પછી ભલે એ લાભ તત્કાલીન હોય. બીજેપીના નેતાઓ જેને પગલૂછણિયું સમજતા હતા તેમના પગમાં બેસવાનો વખત આવ્યો હતો.
માત્ર બીજેપીએ વિરોધ પક્ષોને પરાજીત નથી કર્યા, વિરોધ પક્ષો પરાજિત થયા પણ છે. છેલ્લે સુધી બેઠકો માટે સમજૂતી નહોતી થતી. વોટકટવાઓનો અને અસંતુષ્ટોનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે એની તેમને પણ જાણ હતી, ઉઘાડો ખેલ હતો, પરંતુ તેમણે તેનો ઈલાજ નહોતો કર્યો. કર્નાટક વિધાનસભાની ચૂંટણી વખતે અને લોકસભાની ચૂંટણી વખતે નાગરિક સમાજનો સહયોગ લેવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ આ વખતે તેમણે ઉદારમતવાદી નાગરિક સમાજને દૂર રાખ્યો હતો. કોંગ્રેસ પાસે તો જમીન પર કામ કરનારા કાર્યકર્તા જ નથી એટલે બૂથ મેનેજમેન્ટ કરી શકતી નથી.
હરિયાણા પછી કોંગ્રેસને આ બીજો અણધાર્યો ફટકો પડ્યો છે. રાહુલ ગાંધીએ માત્ર નરેન્દ્ર મોદીને ટાર્ગેટ કરવાની જગ્યાએ હવે બીજેપીને ટાર્ગેટ કરવાની જરૂર છે. લોકસભાની ચૂંટણીમાં ઉત્તરપ્રદેશમાં બીજેપીને માર પડ્યો હતો, પરંતુ પેટા ચૂંટણીમાં એ જ બીજેપીએ ભવ્ય વિજય મેળવ્યો છે અને બિહારમાં એનડીએએ બધી જ ચાર બેઠક જીતી લીધી છે. કારણ બહુ સ્પષ્ટ છે. હરિયાણા, મહારાષ્ટ્ર અને અન્યત્ર, ભાજપ માટે હવે નરેન્દ્ર મોદી ચૂંટણીનો ફેસ નથી, પણ પક્ષ અને સંઘની રણનીતિ છે. સંઘ/બીજેપીએ સુકાનની દિશા બદલી નાખી ત્યારે કોંગ્રેસે પણ સુકાન બદલવાની જરૂર છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.