જ્યારે દેશનો સર્વોચ્ચ નાગરિક પુરસ્કાર ભારત રત્ન એનાયત કરવા માટે નામોની ચર્ચા કરવા અથવા સૂચવવાની વાત આવે છે ત્યારે હંમેશાં ચર્ચા અને વિવિધ મંતવ્યો આવતા હોય છે. જેમાં કલાત્મક, સાહિત્યિક અને વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધિઓનો સમાવેશ થાય છે, તેમ જ સર્વોચ્ચ ક્રમની જાહેર સેવાની માન્યતા સામેલ છે.અને કોઈ એવી વ્યક્તિ વિશે શું ખ્યાલ છે જે બહુમુખી, પ્રતિભાશાળી, વિદ્વાન, દુન્યવી જ્ઞાની, શાણપણથી ભરેલી હોય, જેણે ઇતિહાસના તબક્કાઓના માધ્યમથી દુનિયાને પાર કરી હોય, જેમની પાસે ભારત રત્ન નોમિની થવા માટે જરૂરી આ તમામ ગુણ હોય?
ભારત રત્ન પુરસ્કારો આપવાનો સાત દાયકાનો ઈતિહાસ કેટલીક વિસંગતતાઓને બાદ કરતાં મોટા ભાગે નિષ્કલંક છે. પુરસ્કાર મેળવનારાઓ મોટા ભાગે એવા હોય છે જેમણે ચોક્કસ વિશિષ્ટ ક્ષેત્રમાં શ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન કર્યું છે. પરંતુ, કોઈ એવી વ્યક્તિ જેમણે વિવિધ પ્રકારે અને વિવિધ ક્ષેત્રો જેમ કે, જાહેર સેવા (વાંચો રાજનીતિ), સાહિત્ય, સંગીત, ધર્મશાસ્ત્ર, મુત્સદ્દીગીરી, પર્યાવરણની સુરક્ષા, ખાસ કરીને સેવ ટાઇગર પ્રોજેક્ટ સંદર્ભમાં અને અન્ય વિવિધ ક્ષેત્રોમાં યોગદાન આપ્યું હોય. આવી વ્યક્તિનો ક્યારેય આ પ્રખ્યાત વ્યક્તિઓની સૂચિમાં ઉલ્લેખ જોવા મળ્યો નથી.
એક વ્યક્તિ જે આ બધી રુચિઓને સમાવે છે અને આત્મવિશ્વાસથી કાર્ય કરે છે તે અન્ય કોઈ નહીં પણ ડૉ. કરણ સિંહ છે. કોઈ પણ વ્યક્તિ, તેમના સૌથી ખરાબ ટીકાકારો પણ, તેમની રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની બહુ-મૂલ્યવાન સેવા પર અસંમત થશે નહીં. 90 વર્ષથી વધુ વયની આ જુવાન હજી પણ મજબૂત છે, તેઓ એક વિશ્લેષણાત્મક દિમાગવાળા ફિલસૂફ અને ચિંતક છે, અન્ય લોકોના જ્ઞાનવર્ધન માટે તેમના રસના વિવિધ વિષયો પર જાહેરમાં કહેવાની કોઈ તક છોડતા નથી.
આવી કોઈ ચર્ચા, કોઈ નોમિનીની ઉમેદવારીની તરફેણ અથવા અસ્વીકાર કરવા માટે રાજકારણના તત્ત્વથી બચી શકતી નથી. ખાસ કરીને ત્યારે જ્યારે તેમના વ્યક્તિત્વ સાથે રાજકીય રંગ પણ લાગેલો હોય. સિદ્ધિઓના તે સર્વોચ્ચ શિખર પર કોઈ પણ વ્યક્તિ આવા પુરસ્કારની ઇચ્છા ધરાવતી નથી અને તે યોગ્ય રીતે ઉચિત પણ છે કે તેને કોઈ પણ વિવાદમાં પડ્યા વિના આ સન્માન આપવામાં આપવું જોઈએ. જનતાની સેવામાં તેમનાં 75 વર્ષ જે તેમના મિત્રો અને પ્રશંસકો હાલમાં ઉજવી રહ્યા છે, જેમાં ભારતને સ્વતંત્રતા મળી અને રાજાશાહીના બદલે લોકશાહીને પ્રાધાન્ય આપવાથી તેમના વ્યક્તિગત પરિવર્તન, એક વિસ્મયજનક યાત્રા અને એક પરીકથા બન્ને છે.
લગભગ 14 માર્ચ, 2010ના રોજ પ્રેસ ટ્રસ્ટ ઓફ ઇન્ડિયા દ્વારા આપવામાં આવેલ રિપોર્ટ અનુસાર, પશ્ચિમ બંગાળના તત્કાલીન રાજ્યપાલ અને ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર એમ કે નારાયણનએ સૂચવ્યું હતું કે, ડૉ. કરણ સિંહ ભારત રત્ન મેળવવા માટે સૌથી વધુ લાયક વ્યક્તિ છે.પીટીઆઈએ એક કાર્યક્રમમાં તેમના હવાલાથી જણાવ્યું હતું કે, “જો કોઈ એવી વ્યક્તિ છે જેને દેશનો સર્વોચ્ચ પુરસ્કાર ભારત રત્ન મળી શકે છે તો તે બીજું કોઈ નહીં પણ ડૉ. કરણ સિંહ છે. હું આશા રાખું છું કે સત્તામાં રહેલા માણસો તેમના જેવા વ્યક્તિનું મૂલ્ય ઓળખશે અને તેમને સર્વોચ્ચ સન્માન આપશે.’’
આવા બહુમુખી વ્યક્તિત્વને સન્માન આપવા માટે સંબંધિત સમયમર્યાદામાં બાંધી શકાય નહીં. વિવિધ ક્ષેત્રોમાં તેમની સિદ્ધિઓની સંખ્યાને જોતાં, ખાસ કરીને જાહેર સેવામાં, જે ખુદ એક સર્વગ્રાહી શબ્દ છે, ડૉ. સિંહ ભારતીય પ્રજાસત્તાકની યાત્રાના તમામ તબક્કાઓ દરમિયાન, 18 વર્ષની વયે જાહેર સેવામાં પ્રવેશ્યા, 1947થી આજ સુધી, ભારતીય ગણતંત્રની યાત્રાના તમામ તબક્કાઓ દરમિયાન પ્રાસંગિક રહ્યા છે. તેમના અગાઉના રાજ્ય જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં લોકશાહીની પુનઃસ્થાપના કરતાં તેમને ભારત રત્ન પુરસ્કાર આપવાનો વધુ સારો પ્રસંગ કયો હોઈ શકે? છેવટે, તે કાશ્મીર રાજ્ય પર શાસન કરનાર ડોગરા વંશના વંશજ હતા અને આ રાજ્યમાં લોકશાહીના યુગની શરૂઆત કરનાર મુખ્ય ખેલાડીઓમાંથી એક હતા.
તાજેતરના સમયમાં તેમના દ્વારા જાહેરમાં વ્યક્ત કરવામાં આવ્યું હતું તેમ, તેઓ અગાઉના જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યને બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં વિભાજિત કરવાથી દુઃખી થયા હતા, પરંતુ તેનાથી ન તો તેમનો ઉત્સાહ ઓછો થયો કે ન તો ઉજ્જવળ ભવિષ્ય પર કેન્દ્રિત તેમની દ્રષ્ટિ અસ્પષ્ટ થઈ. કૌભાંડો અને કલંકના આ યુગમાં કદાચ ડૉ. સિંહ સાંસદ અને કેન્દ્રીય મંત્રી તરીકે દાયકાઓની લાંબી સેવા છતાં નિષ્કલંક રહેવાનું એક દુર્લભ ઉદાહરણ છે.
તેઓ એક સર્વોચ્ચ કક્ષાના સાહિત્યકાર, વિચારક અને ફિલસૂફ છે. અને તેમનું હિંદુ, ઇસ્લામ, બૌદ્ધ, જૈન ધર્મ, ખ્રિસ્તી ધર્મથી માંડીને ધર્મશાસ્ત્રનું જ્ઞાન અને વિવિધ ધર્મોના સમાધાન અથવા તુલનાત્મક અભ્યાસના ક્ષેત્રમાં તેમનું અદભુત યોગદાન એક સીમાચિહ્નરૂપ છે. ઉપનિષદ અને અન્ય ધાર્મિક ગ્રંથોના સંપૂર્ણ જ્ઞાન સાથે એક કટ્ટર હિંદુ હોવા છતાં તેમણે ધર્મનિરપેક્ષતા, સહિષ્ણુતા અને પરસ્પર આદરના સિદ્ધાંતોનું અડગપણે પાલન કર્યું છે. આ વાત તેને મહાન અને અલગ બનાવે છે.
જો કોઈ જમ્મુ અને કાશ્મીરના સંબંધોને મજબૂત બનાવવા અને રાજાશાહીમાંથી લોકશાહી વ્યવસ્થાનો ભાગ બનવાના શ્રેય લઈ શકે છે તો તે ડૉ. કરણ સિંહ છે. જોકે, તેઓ પોતે એક એવી સંસ્થા છે કે જેમનામાં એક દૃષ્ટિકોણ છે, જેનાથી રાષ્ટ્રને ઘણો ફાયદો થયો છે અને તેમની સિદ્ધિઓ તેમના વ્યક્તિત્વને દર્શાવે છે. આમ છતાં, કેટલીક વાર રાષ્ટ્ર આવા વ્યક્તિત્વના યોગદાનને માન્યતા આપવા અને સન્માન આપવા બાધ્ય બની જાય છે. જે વ્યક્તિએ ક્યારેય મંત્રી/સાંસદ તરીકે પગાર લીધો નથી, ન તો લ્યુટિયન્સ દિલ્હીમાં સરકારી બંગલાનો લાભ લીધો છે, જેના માટે લોકો આજકાલ તમામ પ્રકારના સમાધાન કરી રહ્યા છે, તેને સર્વોચ્ચ નાગરિક પુરસ્કાર ભારત રત્ન આપીને તેમનું ઋણ ચૂકવવાનો યોગ્ય માર્ગ હશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
