એક દાયકામાં પ્રથમ વખત સંસદમાં બહુમતી ગુમાવ્યાના ચાર મહિના પછી વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની ભારતીય જનતા પાર્ટી (બીજેપી)એ ઉત્તરીય રાજ્ય હરિયાણામાં રેકોર્ડ ત્રીજી વાર જીત હાસિલ કરી છે. તેણે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં તેનું અત્યાર સુધીનું સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન કર્યું છે. 8 ઓક્ટોબરના રોજ જાહેર કરાયેલા બે ઉત્તરીય રાજ્યોની વિધાનસભા ચૂંટણીનાં પરિણામો કોંગ્રેસ માટે મોટો ઝટકો હતો, જે 2014થી ભારતમાં ચૂંટણીના રાજકારણ પર ભાજપના વર્ચસ્વને ખતમ કરવાની કોશિશ કરી રહી હતી.
સમાચાર અહેવાલો અને એક્ઝિટ પોલમાં તે આરામથી જીતશે તેવી આગાહી કરવા છતાં કોંગ્રેસ હરિયાણાની ચૂંટણી હારી ગઈ હતી. કારણ કે, રાજ્યની ભાજપ સરકાર સામે લોકોના વર્ગોમાં ગુસ્સો હતો, જેમાં ખેડૂતોનો પણ સમાવેશ થાય છે. ભારતના ચૂંટણી પંચના ડેટા મુજબ, 2019 રાજ્યની ચૂંટણીની તુલનામાં હરિયાણામાં ભાજપનો મત હિસ્સો 3.4 ટકા વધીને 39.89 ટકા થયો છે. કોંગ્રેસનો ફાયદો ઘણો મોટો હતો – 28.08થી 39.09 ટકા. જોકે, નજીકથી જોવામાં આવે તો ખબર પડે છે કે, વિપક્ષનો ફાયદો અન્ય પ્રાદેશિક પક્ષોના વોટ શેરમાંથી થયો છે, નહીં કે ભાજપના સમર્થન આધારથી.
પરિણામ સ્વરૂપે, તાજેતરની રાજ્ય ચૂંટણીઓમાં ભાજપે 48 બેઠકો જીતી, જે 2019માં તેણે મેળવેલી 40 બેઠકોથી વધારે છે, જ્યારે કોંગ્રેસે 31થી વધીને 36 બેઠકો મેળવી. 90 સભ્યોની વિધાનસભામાં બહુમતીનો આંકડો 46 છે. એક અભૂતપૂર્વ પગલામાં કોંગ્રેસે હરિયાણામાં પરિણામોને સ્વીકારવાનો ઇનકાર કર્યો છે, જેમાં પરિણામોમાં હેરાફેરી કરવા માટે ઇલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીનો (ઈવીએમ) સાથે ચેડાં કરવાનો આરોપ લગાવ્યો છે. ભારતમાં કોઈપણ અગ્રણી રાજકીય પક્ષે અગાઉ ક્યારેય ભારતમાં ચૂંટણી પરિણામો સ્વીકારવાનો ઇનકાર કર્યો નથી. કાગળ પર કોંગ્રેસ અને ભાજપનો લગભગ સરખો વોટ શેર છે, પરંતુ વાસ્તવમાં ભાજપે જીતેલી સીટોની સંખ્યા તેના હરીફ કરતાં ઘણી વધારે છે. જ્યારે કોંગ્રેસે 2019ની સરખામણીમાં 11 ટકા વોટ શેર મેળવ્યો હતો, જ્યારે ભાજપને લગભગ ત્રણ ટકાનો ફાયદો થયો હતો. જોકે, ભાજપે કોંગ્રેસને 11 બેઠકોથી હરાવીને આરામથી જીત હાસિલ કરી.
અગાઉની ચૂંટણીઓની તુલનામાં સમાન વોટ શેર હોવા છતાં અને નોંધપાત્ર લીડ હોવા છતાં કોંગ્રેસ હારી ગઈ કેમ, જે ચૂંટણીમાં તે જીતવાની હતી? ઠીક છે, ભૂતકાળમાં એવા દાખલા છે કે, જ્યાં વધુ મત મેળવનાર પક્ષો ઓછી બેઠકો જીત્યા હોય અને ચૂંટણી હારી ગયા હોય. મધ્ય પ્રદેશમાં 2018માં ભાજપે 41.6 ટકા વોટ શેર મેળવ્યો હતો અને 109 બેઠકો જીતી હતી, જ્યારે કોંગ્રેસને 41.5 ટકા વોટ શેર મળ્યો હતો, પરંતુ 114 બેઠકો જીતી હતી. આ વર્ષની શરૂઆતમાં ઓડિશામાં બીજેડીએ 40.22 ટકા વોટ શેર મેળવ્યો હતો અને 51 સીટો જીતી હતી, જ્યારે ભાજપે 40.07 ટકાનો ઓછો વોટ શેર મેળવ્યો હતો, પરંતુ 78 સીટો સાથે રાજ્યમાં જીત મેળવી હતી.
પરંતુ કોંગ્રેસનાં ઘણાં આંતરિક સૂત્રોને લાગે છે કે, તેમની પાર્ટીએ જીતના જડબામાંથી હાર છીનવી લેવાની કળા સિદ્ધ કરી છે. તાજેતરમાં યોજાયેલી હરિયાણાની ચૂંટણીઓ અલગ ન હતી, જ્યારે ધારણાથી લઈને જમીની સ્તરની વાસ્તવિકતાઓ સુધી બધું પક્ષની તરફેણમાં હતું, પરંતુ કેટલાંક કારણોને લીધે, જે અત્યાર સુધીમાં સ્પષ્ટ થઈ ચૂક્યાં છે, કોંગ્રેસ ભાજપ સામેની લડાઈ હારી ગઈ હતી.
કોંગ્રેસના હારનાં કારણો અનેક છે. જેમાં સત્તાવિરોધી લહેરનું મૂલ્યાંકન કરવામાં કોંગ્રેસની નિષ્ફળતા, પક્ષમાં અંદરોઅંદરની લડાઈ, ઉમેદવારની પસંદગીમાં હાઈકમાન્ડની દખલગીરી, જેના કારણે સંભવત: નબળી પસંદગી થઈ છે અને પાર્ટીનું ગઠબંધન વિના એકલા હાથે લડવું સામેલ છે. સૌપ્રથમ, કોંગ્રેસના નેતાઓમાં અતિશય આત્મવિશ્વાસ હતો, જ્યાં ભાજપે ઉમેદવારોની પસંદગીથી લઈને યોગ્ય મુદ્દાઓ ઉજાગર કરવા અને તમામ જાતિઓ અને સમુદાયોના મતો એકત્રિત કરવા સુધી ખૂબ જ સખત મહેનત કરી હતી. બીજું, કોંગ્રેસ હાઈકમાન્ડે અન્ય બિન-જાટ નેતાઓની અવગણના કરીને તેની તમામ આશા ભૂતપૂર્વ ભૂપિન્દર સિંહ હુડ્ડા પર લગાવી. 18 વિધાનસભા બેઠકો પર કોંગ્રેસના બળવાખોર ઉમેદવારો હતા. આ અણધાર્યા પરિણામનાં કારણો જાણવા કોંગ્રેસ હાઈકમાન્ડે ફરી એકવાર આત્મમંથન કરવાનો નિર્ણય લીધો છે.
હકીકત તો એ છે કે, પરિણામો માટે જવાબદાર લોકો ખુદ પરાજયમાં ફાળો આપનારા પરિબળોની શોધમાં હશે. કોંગ્રેસ હાઈકમાન્ડે પહેલા આત્મમંથન કરવું જોઈએ અને એ શોધવું જોઈએ કે તે બળવાખોરોને શાંત કરવામાં કેમ અસમર્થ રહી, જે ચૂંટણી મેદાનમાં હતા. અસંતુષ્ટોએ ભાજપ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેના જીતના માર્જિનમાં તફાવત કરતાં વધુ મત પ્રાપ્ત કર્યા. કોઈ એ સમજવામાં નિષ્ફળ જાય છે કે, દરેક ચૂંટણી પછી કોંગ્રેસ શા માટે એક જ કવાયત હાથ ધરે છે અને શું ખોટું થયું છે તે સારી રીતે જાણ્યા પછી પણ તે જ ભૂલો કરવાનું ચાલુ કેમ રાખે છે.
બીજેપી પાસે પણ તેના બળવાખોરો હતા, પરંતુ તેઓએ તેમને વધુ સારી રીતે સંચાલિત કર્યા અને તેઓએ એ પણ સુનિશ્ચિત કર્યું કે કોંગ્રેસના અસંતુષ્ટો યુદ્ધની મધ્યમાં પોતાને પીછેહઠ ન કરે, આમ ભાજપ બીજી વખત જીતવામાં સક્ષમ બની. એ હકીકત છે કે, ભાજપ રક્ષણાત્મક વલણ પર હતું અને ચૂંટણીને જાટ વિરુદ્ધ બિન-જાટ ન કરી શકી. લોકોનો મૂડ પરિવર્તનનો હતો અને તમામ સંકેત કોંગ્રેસની જીત તરફ નિર્દેશ કરતા હતા. આ તમામ મર્યાદાઓ હોવા છતાં અંતે ભાજપની જીત થઈ. કારણ કે, કોંગ્રેસ પાસે તેની યોજનાઓને સમર્થન આપવાની કોઈ વ્યૂહરચના નહોતી. કોંગ્રેસ હાઈકમાન્ડે તેના નિરીક્ષકોની ભૂમિકા તપાસવાની જરૂર છે.
એવા અહેવાલો છે કે, સંગઠનના પ્રભારી એઆઈસીસી મહાસચિવ કેસી વેણુગોપાલ દ્વારા ભલામણ કરાયેલા તમામ ઉમેદવારો હારી ગયા છે. જોકે, આરોપ-પ્રત્યારોપની રમત શરૂ થઈ ગઈ છે, પરંતુ તેનાથી કોઈ પરિણામ આવવાની સંભાવના નથી. આગામી ચૂંટણી મહારાષ્ટ્રમાં છે. હરિયાણામાં હારથી મહા વિકાસ અઘાડીમાં વધુ બેઠકો માટે સોદાબાજી મામલે કોંગ્રેસ નબળી પડી છે. તેથી મહારાષ્ટ્રમાં હરિયાણાનું પુનરાવર્તન ન થાય તે માટે કોંગ્રેસે ખૂબ જ સતર્ક રહેવું પડશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
