‘જે ભૂતકાળને નિયંત્રિત કરે છે તે ભવિષ્યને નિયંત્રિત કરે છે: જે વર્તમાનને નિયંત્રિત કરે છે તે ભૂતકાળને નિયંત્રિત કરે છે’, જ્યોર્જ ઓરવેલની નવલકથા ‘1984’ની સૌથી પ્રસિદ્ધ પંક્તિઓમાંથી એક છે. ઓરવેલે અહીં સ્ટાલિનના રશિયાને ધ્યાનમાં રાખ્યું હતું, પરંતુ તેમની ઉપરોક્ત પંક્તિઓ, ઓછા અથવા ઓછું તમામ સરમુખત્યારશાહી શાસનો જ્યાં શાસક પાર્ટી અને પ્રભારી નેતા, વસ્તીના દરેક સભ્ય પર તેમના ઇતિહાસના સંસ્કરણને લાદવાનો પ્રયાસ કરે છે પછી ભલે તે યુવાન હોય કે વૃદ્ધ, પુરુષ હોય કે સ્ત્રી, શ્રીમંત હોય કે ગરીબ, ગે હોય કે સીધો માણસ. અપેક્ષાકૃત ખુલ્લા સમાજમાં સમગ્ર નાગરિકો પર ઈતિહાસના કોઈ એક સંસ્કરણને થોપી શકાય નહીં. ઉદાહરણ તરીકે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં જ્યારે રિપબ્લિકન સત્તામાં હોય છે ત્યારે તે જાતિના સંબંધો અંગે પોતાનો દૃષ્ટિકોણ લાદવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે, પરંતુ આ ઘટનાને ખૂબ જ અલગ રીતે સમજનારાઓ આનો જોરશોરથી વિરોધ કરશે.
ભારત જેવા ખામીયુક્ત અથવા આંશિક લોકશાહીમાં પણ ભૂતકાળ પર રાજ્ય દ્વારા પ્રાયોજિત દૃષ્ટિકોણ ગહન ચર્ચાનો વિષય છે. ઉદાહરણ તરીકે, મોદી સરકારે તેના આદેશ પર તમામ સંસાધનો સાથે હિંદુ-મુસ્લિમ સંબંધોનું એક ચોક્કસ (અને ખાસ કરીને પક્ષપાતપૂર્ણ) ચિત્ર રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. તેણે દેશના પ્રથમ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુના પ્રજાસત્તાકમાં યોગદાનને ઘટાડવા માટે પણ સખત મહેનત કરી છે. આમ છતાં એવી વેબસાઇટ્સ, પ્રકાશન ગૃહો, યુટ્યુબ ચેનલો અને ત્યાં સુધી કે કેટલાંક અખબાર પણ છે, જ્યાં શાસનની રિટ ચાલતી નથી, જ્યાં આ મુદ્દાઓને અલગ રીતે સમજનારાં લોકો જાહેરમાં તેમનાં મંતવ્યો વ્યક્ત કરી શકે છે. આ સ્વતંત્ર અવાજોને નિયંત્રિત કરવા માટે હવે મોદી સરકાર એક નવું ‘બ્રૉડકાસ્ટિંગ બિલ’પ્રસ્તાવિત કરી રહી છે.
સમકાલીન સમયમાં કોઈ પણ સંગઠને કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ઓફ ચાઈના (સીપીસી)ની જેમ લોકો કેવી રીતે વિચારે છે-અને વિચારતા નથી-તેને નિયંત્રિત કરવા માટે આટલા સખત પ્રયાસ કર્યા નથી. તેમના દેશના ભૂતકાળ, વર્તમાન અને ભવિષ્યની રજૂઆતમાં સીપીસી ચાર મુખ્ય પ્રસ્તાવોની રૂપરેખા આપે છે અને બચાવ કરે છે: પ્રથમ, પાર્ટી હંમેશાં સાચી અને અચૂક હોય છે અને તે નેતા (એક સમયે માઓ ઝેડોંગ, હવે શી જિનપિંગ) હંમેશાં સાચા અને અચૂક પણ હોય છે;
બીજું, પક્ષના કાર્યકરો અને પદાધિકારીઓ અને સૌથી વધુ મહાન નેતા, દિવસ અને રાત, વસંત, ગ્રીષ્મ, શરદ અને શિયાળામાં ચીનના ઉત્થાન માટે રાષ્ટ્રને સુરક્ષિત અને મજબૂત બનાવવા અને તેના લોકોને સુખી અને સમૃદ્ધ માટે અવિરતપણે સમર્પિત છે. ત્રીજું, કે જેઓ જાહેરમાં અથવા ખાનગીમાં પાર્ટી, તેની નીતિઓ અથવા તેની પ્રથાઓની, ટીકા કરે છે તે રાષ્ટ્રના દુશ્મનો છે, જે વિદેશી શક્તિઓના ઇશારે કાર્ય કરે છે;
ચોથું, જો પાર્ટી આ ટીકાઓને દૃઢતા અને ઝડપથી દબાવી શકે નહીં અને આ ટીકાકારોનો નિકાલ ન કરે તો ચીન 1949માં સામ્યવાદીઓ સત્તામાં આવ્યા તે પહેલાંના અંધકારમય સમયગાળામાં પાછું ફરશે, જ્યારે તે વિભાજન, સંઘર્ષ અને ગૃહયુદ્ધ દ્વારા અપંગ હતું અને ખરાબ પશ્ચિમી શક્તિઓની પકડમાં હતું. ભારતની તુલનામાં ચીનમાં ઈતિહાસ વિશે પાર્ટીના દૃષ્ટિકોણથી અસંમતિ વ્યક્ત કરવી વધુ મુશ્કેલ છે – યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની તો વાત જ જવા દો. 1949થી અત્યાર સુધી, શાસન વિરુદ્ધ બોલવા અથવા લખવાથી કોઈની નોકરીમાંથી કાઢી મૂકવા અથવા ધરપકડ અથવા ત્રાસ આપવાનું અથવા તો મારી નાખવાનું જોખમ રહેલું છે. આમ છતાં તાજેતરનું પુસ્તક દર્શાવે છે કે, કેટલાક અનુકરણીય વ્યક્તિઓ હજી પણ તેમના સાથી નાગરિકોને આધુનિક ચાઇનીઝ ઇતિહાસ અને ખાસ કરીને સામ્યવાદી પાર્ટીના ઇતિહાસ વિશેનું સત્ય રજૂ કરવામાં આ જોખમો ઉઠાવવાનું સાહસ કરે છે.
આ પુસ્તકનું નામ છે ‘સ્પાર્ક્સ: ચાઇનાઝ અન્ડરગ્રાઉન્ડ હિસ્ટોરિયન્સ એન્ડ ધેર બેટલ ફોર ધ ફ્યુચર.’તેના લેખક ઇયાન જ્હોન્સને શાસન દ્વારા હાંકી કાઢવામાં આવ્યા તે પહેલાં ઘણાં વર્ષો સુધી ચીનમાં પત્રકાર તરીકે વિતાવ્યાં હતાં. ત્યાં સુધીમાં તેઓ દેશના મોટા ભાગોમાં પ્રવાસ કરી ચૂક્યા હતા અને ત્યાંના લોકોના વિશાળ વર્ગના ઇન્ટરવ્યુ લીધા હતા, તેમાંના નિબંધકારો, પત્રકારો, બ્લોગર્સ અને દસ્તાવેજી ફિલ્મનિર્માતાઓ હતા, જેના પર તેમનું પુસ્તક આધારિત છે. દરમિયાન, જ્હોન્સન વાચકને ચીની લેન્ડસ્કેપ્સની વિવિધતા, શહેરી અને ગ્રામીણ, તેના સાંસ્કૃતિક અને સંસ્કૃતિના ઇતિહાસની ઊંડાઈ અને તેની સમૃદ્ધ કલાત્મક, સાહિત્યિક અને દાર્શનિક પરંપરાઓથી પરિચય કરાવે છે. તેમનું વર્ણન આપણને સામ્યવાદથી પર એક ચીન વિશે દર્શાવે છે જે કદાચ સામ્યવાદ પછીના ચીનને પણ પ્રેરિત કરી શકે છે.
જ્હોન્સને 1949થી 1976માં તેમના મૃત્યુ સુધી સત્તામાં રહેલા માઓ ઝેડોંગ દ્વારા તેમના લોકો પર લાદવામાં આવેલી ક્રૂરતાઓ વિશે બેધડક લખે છે. માઓને દુશ્મનોની જરૂર હતી અને તેથી તેમને દરેક જગ્યાએ – ખેતરમાં અને કારખાનામાં, શહેર અને દેશમાં, અરે ખુદ કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીની અંદર પણ તેમને દુશ્મનો મળી રહ્યાં હતાં. લાખો પ્રામાણિક અને મહેનતુ ચીની નાગરિકો કે જેમણે ક્યારેય કોઈ ગુનો કર્યો ન હતો, તેમને માઓના ગુંડાઓએ ‘ક્રાંતિકારી વિરોધી’ અથવા ‘લોકોના દુશ્મનો’ તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા. જેઓ નસીબદાર હતા તેઓને માત્ર તેમનાં ઘરોમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવ્યાં હતાં અથવા સામાન્ય નોકરીઓ સોંપવામાં આવી હતી; અને જે લોકો ભાગ્યશાળી ન હતાં તેઓને જેલમાં નાખવામાં આવ્યાં અથવા મારી નાખવામાં આવ્યાં.
માઓ સનકી અને ખૂની ઇરાદાનું એક અનોખું મિશ્રણ હતું. 1956માં તેમણે લોકોને તેમના મનની વાત કહેવા માટે આહ્વાન કર્યું. જ્યારે નાગરિકોએ તેમને તેમની વાત માની લીધી ત્યારે તેમણે તેમનું આ આહ્વાન પાછું ખેંચી લીધું અને ‘દક્ષિણપંથ વિરોધી ઝુંબેશ’ શરૂ કરી દીધી. જેના પરિણામે લેખકો, શિક્ષકો, વિદ્યાર્થીઓ, વકીલો, મેનેજરો, નાગરિક સેવકો અને વૈજ્ઞાનિકોનો મોટા પ્રમાણમાં સફાયો થઈ ગયો. હકીકતમાં એ તમામ લોકોને હટાવી દીધાં, જે લોકોમાં ખુદ માટે વિચારવાની થોડી પણ ક્ષમતા અથવા તાલીમ હતી. જ્હોન્સન લખે છે, આ પ્રક્રિયામાં, ‘યુનિવર્સિટી, હાઈ સ્કૂલ, રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ અને સરકારી ઓફિસો નષ્ટ થઈ ગઈ હતી. લાખો લોકોને મજૂર શિબિરોમાં મોકલવામાં આવ્યાં હતાં. જે બચી ગયાં હતાં તેઓ પાર્ટીની દરેક ઇચ્છાનું અક્ષરશ: પાલન કરીને સમાન ભાવિને ટાળવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યાં હતાં.’
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
‘જે ભૂતકાળને નિયંત્રિત કરે છે તે ભવિષ્યને નિયંત્રિત કરે છે: જે વર્તમાનને નિયંત્રિત કરે છે તે ભૂતકાળને નિયંત્રિત કરે છે’, જ્યોર્જ ઓરવેલની નવલકથા ‘1984’ની સૌથી પ્રસિદ્ધ પંક્તિઓમાંથી એક છે. ઓરવેલે અહીં સ્ટાલિનના રશિયાને ધ્યાનમાં રાખ્યું હતું, પરંતુ તેમની ઉપરોક્ત પંક્તિઓ, ઓછા અથવા ઓછું તમામ સરમુખત્યારશાહી શાસનો જ્યાં શાસક પાર્ટી અને પ્રભારી નેતા, વસ્તીના દરેક સભ્ય પર તેમના ઇતિહાસના સંસ્કરણને લાદવાનો પ્રયાસ કરે છે પછી ભલે તે યુવાન હોય કે વૃદ્ધ, પુરુષ હોય કે સ્ત્રી, શ્રીમંત હોય કે ગરીબ, ગે હોય કે સીધો માણસ. અપેક્ષાકૃત ખુલ્લા સમાજમાં સમગ્ર નાગરિકો પર ઈતિહાસના કોઈ એક સંસ્કરણને થોપી શકાય નહીં. ઉદાહરણ તરીકે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં જ્યારે રિપબ્લિકન સત્તામાં હોય છે ત્યારે તે જાતિના સંબંધો અંગે પોતાનો દૃષ્ટિકોણ લાદવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે, પરંતુ આ ઘટનાને ખૂબ જ અલગ રીતે સમજનારાઓ આનો જોરશોરથી વિરોધ કરશે.
ભારત જેવા ખામીયુક્ત અથવા આંશિક લોકશાહીમાં પણ ભૂતકાળ પર રાજ્ય દ્વારા પ્રાયોજિત દૃષ્ટિકોણ ગહન ચર્ચાનો વિષય છે. ઉદાહરણ તરીકે, મોદી સરકારે તેના આદેશ પર તમામ સંસાધનો સાથે હિંદુ-મુસ્લિમ સંબંધોનું એક ચોક્કસ (અને ખાસ કરીને પક્ષપાતપૂર્ણ) ચિત્ર રજૂ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. તેણે દેશના પ્રથમ વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુના પ્રજાસત્તાકમાં યોગદાનને ઘટાડવા માટે પણ સખત મહેનત કરી છે. આમ છતાં એવી વેબસાઇટ્સ, પ્રકાશન ગૃહો, યુટ્યુબ ચેનલો અને ત્યાં સુધી કે કેટલાંક અખબાર પણ છે, જ્યાં શાસનની રિટ ચાલતી નથી, જ્યાં આ મુદ્દાઓને અલગ રીતે સમજનારાં લોકો જાહેરમાં તેમનાં મંતવ્યો વ્યક્ત કરી શકે છે. આ સ્વતંત્ર અવાજોને નિયંત્રિત કરવા માટે હવે મોદી સરકાર એક નવું ‘બ્રૉડકાસ્ટિંગ બિલ’પ્રસ્તાવિત કરી રહી છે.
સમકાલીન સમયમાં કોઈ પણ સંગઠને કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ઓફ ચાઈના (સીપીસી)ની જેમ લોકો કેવી રીતે વિચારે છે-અને વિચારતા નથી-તેને નિયંત્રિત કરવા માટે આટલા સખત પ્રયાસ કર્યા નથી. તેમના દેશના ભૂતકાળ, વર્તમાન અને ભવિષ્યની રજૂઆતમાં સીપીસી ચાર મુખ્ય પ્રસ્તાવોની રૂપરેખા આપે છે અને બચાવ કરે છે: પ્રથમ, પાર્ટી હંમેશાં સાચી અને અચૂક હોય છે અને તે નેતા (એક સમયે માઓ ઝેડોંગ, હવે શી જિનપિંગ) હંમેશાં સાચા અને અચૂક પણ હોય છે;
બીજું, પક્ષના કાર્યકરો અને પદાધિકારીઓ અને સૌથી વધુ મહાન નેતા, દિવસ અને રાત, વસંત, ગ્રીષ્મ, શરદ અને શિયાળામાં ચીનના ઉત્થાન માટે રાષ્ટ્રને સુરક્ષિત અને મજબૂત બનાવવા અને તેના લોકોને સુખી અને સમૃદ્ધ માટે અવિરતપણે સમર્પિત છે. ત્રીજું, કે જેઓ જાહેરમાં અથવા ખાનગીમાં પાર્ટી, તેની નીતિઓ અથવા તેની પ્રથાઓની, ટીકા કરે છે તે રાષ્ટ્રના દુશ્મનો છે, જે વિદેશી શક્તિઓના ઇશારે કાર્ય કરે છે;
ચોથું, જો પાર્ટી આ ટીકાઓને દૃઢતા અને ઝડપથી દબાવી શકે નહીં અને આ ટીકાકારોનો નિકાલ ન કરે તો ચીન 1949માં સામ્યવાદીઓ સત્તામાં આવ્યા તે પહેલાંના અંધકારમય સમયગાળામાં પાછું ફરશે, જ્યારે તે વિભાજન, સંઘર્ષ અને ગૃહયુદ્ધ દ્વારા અપંગ હતું અને ખરાબ પશ્ચિમી શક્તિઓની પકડમાં હતું. ભારતની તુલનામાં ચીનમાં ઈતિહાસ વિશે પાર્ટીના દૃષ્ટિકોણથી અસંમતિ વ્યક્ત કરવી વધુ મુશ્કેલ છે – યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની તો વાત જ જવા દો. 1949થી અત્યાર સુધી, શાસન વિરુદ્ધ બોલવા અથવા લખવાથી કોઈની નોકરીમાંથી કાઢી મૂકવા અથવા ધરપકડ અથવા ત્રાસ આપવાનું અથવા તો મારી નાખવાનું જોખમ રહેલું છે. આમ છતાં તાજેતરનું પુસ્તક દર્શાવે છે કે, કેટલાક અનુકરણીય વ્યક્તિઓ હજી પણ તેમના સાથી નાગરિકોને આધુનિક ચાઇનીઝ ઇતિહાસ અને ખાસ કરીને સામ્યવાદી પાર્ટીના ઇતિહાસ વિશેનું સત્ય રજૂ કરવામાં આ જોખમો ઉઠાવવાનું સાહસ કરે છે.
આ પુસ્તકનું નામ છે ‘સ્પાર્ક્સ: ચાઇનાઝ અન્ડરગ્રાઉન્ડ હિસ્ટોરિયન્સ એન્ડ ધેર બેટલ ફોર ધ ફ્યુચર.’તેના લેખક ઇયાન જ્હોન્સને શાસન દ્વારા હાંકી કાઢવામાં આવ્યા તે પહેલાં ઘણાં વર્ષો સુધી ચીનમાં પત્રકાર તરીકે વિતાવ્યાં હતાં. ત્યાં સુધીમાં તેઓ દેશના મોટા ભાગોમાં પ્રવાસ કરી ચૂક્યા હતા અને ત્યાંના લોકોના વિશાળ વર્ગના ઇન્ટરવ્યુ લીધા હતા, તેમાંના નિબંધકારો, પત્રકારો, બ્લોગર્સ અને દસ્તાવેજી ફિલ્મનિર્માતાઓ હતા, જેના પર તેમનું પુસ્તક આધારિત છે. દરમિયાન, જ્હોન્સન વાચકને ચીની લેન્ડસ્કેપ્સની વિવિધતા, શહેરી અને ગ્રામીણ, તેના સાંસ્કૃતિક અને સંસ્કૃતિના ઇતિહાસની ઊંડાઈ અને તેની સમૃદ્ધ કલાત્મક, સાહિત્યિક અને દાર્શનિક પરંપરાઓથી પરિચય કરાવે છે. તેમનું વર્ણન આપણને સામ્યવાદથી પર એક ચીન વિશે દર્શાવે છે જે કદાચ સામ્યવાદ પછીના ચીનને પણ પ્રેરિત કરી શકે છે.
જ્હોન્સને 1949થી 1976માં તેમના મૃત્યુ સુધી સત્તામાં રહેલા માઓ ઝેડોંગ દ્વારા તેમના લોકો પર લાદવામાં આવેલી ક્રૂરતાઓ વિશે બેધડક લખે છે. માઓને દુશ્મનોની જરૂર હતી અને તેથી તેમને દરેક જગ્યાએ – ખેતરમાં અને કારખાનામાં, શહેર અને દેશમાં, અરે ખુદ કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીની અંદર પણ તેમને દુશ્મનો મળી રહ્યાં હતાં. લાખો પ્રામાણિક અને મહેનતુ ચીની નાગરિકો કે જેમણે ક્યારેય કોઈ ગુનો કર્યો ન હતો, તેમને માઓના ગુંડાઓએ ‘ક્રાંતિકારી વિરોધી’ અથવા ‘લોકોના દુશ્મનો’ તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા. જેઓ નસીબદાર હતા તેઓને માત્ર તેમનાં ઘરોમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવ્યાં હતાં અથવા સામાન્ય નોકરીઓ સોંપવામાં આવી હતી; અને જે લોકો ભાગ્યશાળી ન હતાં તેઓને જેલમાં નાખવામાં આવ્યાં અથવા મારી નાખવામાં આવ્યાં.
માઓ સનકી અને ખૂની ઇરાદાનું એક અનોખું મિશ્રણ હતું. 1956માં તેમણે લોકોને તેમના મનની વાત કહેવા માટે આહ્વાન કર્યું. જ્યારે નાગરિકોએ તેમને તેમની વાત માની લીધી ત્યારે તેમણે તેમનું આ આહ્વાન પાછું ખેંચી લીધું અને ‘દક્ષિણપંથ વિરોધી ઝુંબેશ’ શરૂ કરી દીધી. જેના પરિણામે લેખકો, શિક્ષકો, વિદ્યાર્થીઓ, વકીલો, મેનેજરો, નાગરિક સેવકો અને વૈજ્ઞાનિકોનો મોટા પ્રમાણમાં સફાયો થઈ ગયો. હકીકતમાં એ તમામ લોકોને હટાવી દીધાં, જે લોકોમાં ખુદ માટે વિચારવાની થોડી પણ ક્ષમતા અથવા તાલીમ હતી. જ્હોન્સન લખે છે, આ પ્રક્રિયામાં, ‘યુનિવર્સિટી, હાઈ સ્કૂલ, રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ અને સરકારી ઓફિસો નષ્ટ થઈ ગઈ હતી. લાખો લોકોને મજૂર શિબિરોમાં મોકલવામાં આવ્યાં હતાં. જે બચી ગયાં હતાં તેઓ પાર્ટીની દરેક ઇચ્છાનું અક્ષરશ: પાલન કરીને સમાન ભાવિને ટાળવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યાં હતાં.’
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.