જમ્મુ અને કાશ્મીરના ‘સંપૂર્ણ ચૂંટણી પંચ’તરીકે ભારતના ચૂંટણી પંચે (ઈસીઆઈ) જણાવ્યું હતું તે મુજબ ત્રણ દિવસીય પ્રવાસે આશા જગાવી છે કે ખૂબ જ વિલંબિત જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભા ચૂંટણી નજીકમાં જ છે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર (સીઈસી), રાજીવ કુમારની આગેવાની હેઠળ બે ચૂંટણી કમિશનર જ્ઞાનેશ કુમાર અને એસ એસ સંધુ સહિત ઉચ્ચ સત્તાવાળા પ્રતિનિધિમંડળની મુલાકાતે ચોક્કસપણે આશા પેદા કરી છે, જે નિઃશંકપણે શંકાસ્પદતાથી છવાયેલી છે. શેના પર સંશયછે? છેલ્લા એક દાયકા પહેલા યોજાયેલી વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ અને 2018થી ચૂંટાયેલી સરકાર વિના કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ અને ત્યારપછી 5 ઓગસ્ટ, 2019 પછી કલમ 370ને નાબૂદ કર્યા બાદ, ચૂંટણી યોજાશે કે નહીં તે અંગે સંશય છે.
જમ્મુ અને કાશ્મીરના બે વૈવિધ્યસભર પ્રદેશો એકબીજા સાથે સંમત રહે તે ખૂબ જ દુર્લભ છે. જો કે, અગાઉના જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યની મૂળભૂત રચના જેમાં ત્રણ અલગ-અલગ પ્રદેશોનો સમાવેશ થાય છે જેમાં હવે લડાખને અન્ય કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં સામેલ કરવામાં આવ્યો છે, જે તમામ રીતે અલગ છે, મહારાજાઓના સમયથી, ‘વિવિધતામાં એકતા’ના સિદ્ધાંત પર હતી. સિસ્ટમ તેની નિષ્ફળતાઓ અને ખામીઓ સાથે અન્ય કોઈપણ ફોર્મ્યુલેશન તરીકે કામ કરતી હતી, મોટાભાગે સમય સમય પર નવી દિલ્હીના શાસકો કરે છે. અલબત્ત, સ્થાનિક નેતાઓ તાજેતરમાં સુધી તેમની રીતે રહેતા હતા. અને વિધાનસભાની ચૂંટણીની શક્યતા વચ્ચે કેટલાક પગલામાં પ્રક્રિયા શરૂ કરાઈ છે.
વર્તમાન સંદર્ભમાં સંશયવાદ બે પ્રદેશોમાં અગાઉ ક્યારેય ન હતો તે રીતે જોડાયો છે. કેન્દ્ર સરકાર અને ઈસીઆઈ દ્વારા મતદાનની તૈયારીના સંદર્ભમાં શ્રેણીબદ્ધ પગલાં લેવાયા હોવા છતાં, પીર પંજાલ રેન્જની બંને બાજુએ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવતા, તે ચર્ચાનો એક લોકપ્રિય મુદ્દો બની ગયો છે કે શું કેન્દ્ર 30, સપ્ટેમ્બર 2024 સુપ્રિમ કોર્ટ દ્વારા નિર્ધારિત સમયમર્યાદા પહેલા વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ કરાવે છે?
તેણે વિવિધતા (જમ્મુ અને કાશ્મીર)ને એક કરી છે, જે આશ્ચર્યજનક રીતે, અલગ-અલગ પગલાંમાં હોવા છતાં, કલમ 370ની નાબૂદીઅથવા રદ કરવાના મુદ્દા પર જોડાયેલા હતી. આ એ હકીકત હોવા છતાં પણ બન્યું છે કે બંને પ્રદેશોના લોકો તેમના અધિકારોના રક્ષણ માટે જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યને વિશેષ દરજ્જો આપતી આ બંધારણીય જોગવાઈ પર અલગ-અલગ માન્યતાઓ ધરાવે છે. આ શંકાઓમાંથી ચૂંટણીઓ યોજવાની અને બંધારણીય ફેરફારો દ્વારા 5 ઓગસ્ટ, 2019ના રોજ છીનવી લેવામાં આવેલા રાજ્યના દરજ્જા પર પાછા ફરવાની આશા પણ છે. શું આ શંકાએ સત્તા પર નૈતિક દબાણ તરીકે કામ કરવું જોઈએ જે જનતાની લાગણીઓને સન્માન આપે છે?
‘સંપૂર્ણ ઈસીઆઈ’ની મુલાકાત પર બે વિવિધ પ્રદેશોએ કેવી પ્રતિક્રિયા આપી? શાસક ભાજપના એકમાત્ર અપવાદ સાથે (કેન્દ્રમાં અને જે એન્ડ કેમાં એલજીના વહીવટ દ્વારા) જે અપેક્ષિત માર્ગ પર ચાલ્યું, જે કલમ 370 નાબૂદ કરવાની પાંચમી વર્ષગાંઠ સાથે એકરુપ હતું? જમ્મુ અને કાશ્મીરને ગ્રહણ કરતી રાજકીય અને સામાજિક લાગણીઓની સમગ્ર શ્રેણીને ધ્યાનમાં રાખીને આ દૃશ્યને જોવું જોઈએ જે હજુ પણ 5 ઓગસ્ટ, 2019ના ઘટનાક્રમ સાથે આવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે.
‘સંપૂર્ણ ઈસીઆઈ’ની મુલાકાતને સમાજના તમામ વર્ગ તરફથી જબરજસ્ત આવકાર મળ્યો. તમામ રાજકીય પક્ષો ઈસી પ્રતિનિધિમંડળને મળ્યા હતા અને વહેલી તકે ચૂંટણી યોજવાના સમર્થનમાં તેમનો દૃષ્ટિકોણ નિશ્ચિતપણે રજૂ કર્યો હતો. તે એક રીતે આ સંદર્ભે જનતાની લાગણી પહોંચાડી રહી હતી. પરંતુ વધુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે ચૂંટણીઓનું આયોજન યુટી વહીવટીતંત્ર અથવા સુરક્ષા એજન્સીઓ ‘સંપૂર્ણ કમિશન’સમક્ષ રજૂ કરે છે તેના પર નિર્ભર રહેશે. જોકે સીઈસીની આગેવાની હેઠળના પ્રતિનિધિમંડળે વહીવટીતંત્રના વિવિધ વિભાગો સાથે વિગતવાર ચર્ચા કરી હતી, પરંતુ તાત્કાલિક પરિણામ હજુ જાણવાનું બાકી છે.
અગાઉ કહ્યું તેમ, આ મુલાકાતને 5 ઓગસ્ટ, કલમ 370 નાબૂદ કરવાની પાંચમી વર્ષગાંઠના પ્રકાશમાં જોવી જોઈએ જે તેને બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં વિભાજિત કરે છે. ભાજપના એકમાત્ર અપવાદ સાથે, અને સ્વાભાવિક રીતે પણ, અન્ય તમામ રાજકીય પક્ષો અને ઘણી સામાજિક સંસ્થાઓએ વિવિધ સ્વરૂપોમાં તેનો વિરોધ કર્યો હતો. જમ્મુ અને કાશ્મીર વચ્ચે વિરોધ એજન્ડાનો એકમાત્ર સામાન્ય મુદ્દો જમ્મુ અને કાશ્મીરને રાજ્યનો દરજ્જો આપવાનો હતો.
5 ઓગસ્ટ 2024થી ઝેલમ (કાશ્મીરમાં) અને તાવી (જમ્મુમાં) નદીઓમાં ઘણું પાણી વહી ગયું છે. તેથી કલમ 370 નાબૂદ કરવા અને રાજ્યનો દરજ્જો આપવાના લાભો કે નહીં તે અંગેની લાગણીઓ કાં તો બદલાઈ કે મજબૂત થઈ. કલમ 370 તેના મૂળ સ્વરૂપમાં પુનઃસ્થાપિત થવી જોઈએ કે કેમ તે ચર્ચાસ્પદ છે પરંતુ રાજ્યનો દરજ્જો આપવા અને મૂળભૂત અધિકારોના રક્ષણ પર ભાજપના નેતાઓ, સમર્થકો અને કાર્યકરો વચ્ચે પણ સંપૂર્ણ એકતા છે. મૂળ પ્રશ્ન એ છે કે નવી દિલ્હી (નરેન્દ્ર મોદી સરકાર) આ મુદ્દાને કયા એન્ગલ દ્વારા જુએ છે. આદર્શ પરિસ્થિતિ એ રાજકીય એન્ગલ અને ચૂંટણીલક્ષી લાભોના આકર્ષણને ટાળવાની છે, પરંતુ ભાજપની વર્તમાન નેતૃત્વ હેઠળની રાજકીય અને ચૂંટણીલક્ષી વિચારધારાને જોતાં તે મુશ્કેલ લાગે છે.
બે પ્રદેશો, જમ્મુ અને કાશ્મીરના લોકોની લાગણીઓને છેલ્લા પાંચ વર્ષથી અવગણવામાં આવી છે. અનુભવ દર્શાવે છે કે સ્થાનિક લોકોના હિતોને આડે આવીને તેમને ભારે અસુવિધાનો સામનો કરવો પડ્યો છે. પરિણામે, તેમના અધિકારોના રક્ષણ દ્વારા રાજકીય સશક્તિકરણના મુદ્દાઓ (ઘણું વચન આપવામાં આવ્યું છે પરંતુ અન્ય બાબતોની સાથે જમીન અને રોજગારના અધિકારોનું રક્ષણ પૂરું પાડવામાં આવ્યું નથી) અને રોજગારી માત્ર ધ્યાન વિનાના જ રહ્યા નથી, પરંતુ જમ્મુમાં પણ લોકોને ફરજ પડી હતી (જ્યાં તેઓએ કલમ 370 નાબૂદ કરવાને મજબૂત સમર્થન આપ્યું હતું અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજવાને બદલે એલજીના શાસનને અનંતકાળ સુધી કાયમી રાખવાના સમર્થનમાં હતા) કે આ અંગે બીજ વકત વિચારવામાં આવે.
જમ્મુ પ્રદેશે શા માટે કલમ 370 નાબૂદ કરવાની ઉજવણી કરી અને હવે શા માટે ગણગણાટ થયો, કારણ કે કોઈ પણ આ મુદ્દા વિશે, આ પગલાથી ઉપાર્જિત લાભો વિશે ખુલ્લેઆમ બોલતું નથી? આ ઉજવણી જમ્મુ અને કાશ્મીર વચ્ચેની પ્રાદેશિક દુશ્મનાવટ અને કાશ્મીરી નેતૃત્વ દ્વારા આ પ્રદેશની અવગણના કરવામાં આવી હતી અને લોકોને અન્યાય કરવામાં આવ્યો હો તેની લાગણીને કારણે કરવામાં આવી હતી. નિઃશંકપણે આ લાગણીનો મજબૂત આધાર હતો કારણ કે રાજ્યની સરકારોનો ઝુકાવ કાશ્મીર-કેન્દ્રિત રહ્યો હતો. ઉપરાંત, આ પ્રદેશ સાંપ્રદાયિક અને પ્રાદેશિક ધ્રુવીકરણના વાતાવરણ અને ભાજપના વ્યૂહરચનાકારો દ્વારા તેમના રાજકીય લક્ષ્યોને હાંસલ કરવા માટે બનાવેલા અતિ-રાષ્ટ્રવાદના રૂઢિપ્રયોગમાંથી બહાર આવ્યું છે.
ભેદભાવની આ ભાવના ક્યાંકને ક્યાંક રક્ષણની કોઈપણ પદ્ધતિ વિના અલગ-થલગ પડી જવાની તીવ્ર લાગણીથી છલકાઈ ગઈ છે. ખાનગી વાર્તાલાપમાં જમ્મુના લોકોમાં 5 ઓગસ્ટ, 2024 પછી જે કંઈ બન્યું તેના કરતાં કલમ 370ના દિવસ વધુ સારા હતા તેવું સાંભળવામાં આવે છે. આ લાગણી સંપૂર્ણપણે તેમની ઓળખ અને અસ્તિત્વના રક્ષણના સંદર્ભમાં છે જે બંને જોખમમાં છે. તેથી, રાજ્યનો દરજ્જો પાછો લાવવાની તરફેણમાં ખુલ્લા અવાજો અને આર્ટિકલ 370ના લાભોને સંપૂર્ણ રીતે ગણીને શાંત ગણગણાટ! લોકો કલમ 370 નાબૂદીને જમ્મુ અને કાશ્મીર વચ્ચે શક્તિ સંતુલિત કરવાના માધ્યમ તરીકે જોતા હતા.
જમ્મુને લઈને અત્યાર સુધી એવું ઈ થયું નથી. વાસ્તવમાં, બંને પ્રદેશોના લોકો શક્તિવિહીન થયાની તીવ્ર લાગણીથી ઘેરાયેલા છે. સરવાળો એ છે કે જમ્મુને કંઈ લાભ થયો નથી અને કાશ્મીરે તેની જબરજસ્ત સત્તા ગુમાવી દીધી હતી, અલબત્ત અનુગામી કેન્દ્ર સરકારોના સૌજન્યથી. વિવિધ પ્રકારની શક્તિના અસંતુલનથી જમ્મુ અને કાશ્મીરના લોકોને અસર થઈ છે.
કાશ્મીર ખીણમાં અલગતાની લાગણી જો કે ઓળખના મુદ્દા પર મજબૂત રીતે આધારિત છે, પરંતુ તેમાં એક મજબૂત રાજકીય તત્વ જોડાયેલું છે. તેને કલમ 370 હેઠળ વિશેષ દરજ્જો આપવા સહિત 1948 પછીની ઐતિહાસિક ઘટનાઓની પૃષ્ઠભૂમિમાં જોવાની જરૂર છે. જો કે, જમ્મુ અલગ ઇતિહાસ ધરાવે છે. ભેદભાવની લાગણી (જુદા જુદા પગલાંમાં) હાલમાં બંને પ્રદેશો માટે સામાન્ય છે. સંશયવાદ, રાજ્યનો દરજ્જો આપવા ઉપરાંત, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં સંપૂર્ણ લોકશાહીની પુનઃસ્થાપના માટે વર્તમાન યુદ્ધમાં જમ્મુ અને કાશ્મીરને એક કરતું આ ત્રીજું મજબૂત પરિબળ છે. અલબત્ત, રાજ્યનો દરજ્જો પાછો આપવો જે વાસ્તવમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજવા માટેનો અગ્રદૂત હોવો જોઈએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
જમ્મુ અને કાશ્મીરના ‘સંપૂર્ણ ચૂંટણી પંચ’તરીકે ભારતના ચૂંટણી પંચે (ઈસીઆઈ) જણાવ્યું હતું તે મુજબ ત્રણ દિવસીય પ્રવાસે આશા જગાવી છે કે ખૂબ જ વિલંબિત જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભા ચૂંટણી નજીકમાં જ છે. મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર (સીઈસી), રાજીવ કુમારની આગેવાની હેઠળ બે ચૂંટણી કમિશનર જ્ઞાનેશ કુમાર અને એસ એસ સંધુ સહિત ઉચ્ચ સત્તાવાળા પ્રતિનિધિમંડળની મુલાકાતે ચોક્કસપણે આશા પેદા કરી છે, જે નિઃશંકપણે શંકાસ્પદતાથી છવાયેલી છે. શેના પર સંશયછે? છેલ્લા એક દાયકા પહેલા યોજાયેલી વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ અને 2018થી ચૂંટાયેલી સરકાર વિના કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ અને ત્યારપછી 5 ઓગસ્ટ, 2019 પછી કલમ 370ને નાબૂદ કર્યા બાદ, ચૂંટણી યોજાશે કે નહીં તે અંગે સંશય છે.
જમ્મુ અને કાશ્મીરના બે વૈવિધ્યસભર પ્રદેશો એકબીજા સાથે સંમત રહે તે ખૂબ જ દુર્લભ છે. જો કે, અગાઉના જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યની મૂળભૂત રચના જેમાં ત્રણ અલગ-અલગ પ્રદેશોનો સમાવેશ થાય છે જેમાં હવે લડાખને અન્ય કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં સામેલ કરવામાં આવ્યો છે, જે તમામ રીતે અલગ છે, મહારાજાઓના સમયથી, ‘વિવિધતામાં એકતા’ના સિદ્ધાંત પર હતી. સિસ્ટમ તેની નિષ્ફળતાઓ અને ખામીઓ સાથે અન્ય કોઈપણ ફોર્મ્યુલેશન તરીકે કામ કરતી હતી, મોટાભાગે સમય સમય પર નવી દિલ્હીના શાસકો કરે છે. અલબત્ત, સ્થાનિક નેતાઓ તાજેતરમાં સુધી તેમની રીતે રહેતા હતા. અને વિધાનસભાની ચૂંટણીની શક્યતા વચ્ચે કેટલાક પગલામાં પ્રક્રિયા શરૂ કરાઈ છે.
વર્તમાન સંદર્ભમાં સંશયવાદ બે પ્રદેશોમાં અગાઉ ક્યારેય ન હતો તે રીતે જોડાયો છે. કેન્દ્ર સરકાર અને ઈસીઆઈ દ્વારા મતદાનની તૈયારીના સંદર્ભમાં શ્રેણીબદ્ધ પગલાં લેવાયા હોવા છતાં, પીર પંજાલ રેન્જની બંને બાજુએ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવતા, તે ચર્ચાનો એક લોકપ્રિય મુદ્દો બની ગયો છે કે શું કેન્દ્ર 30, સપ્ટેમ્બર 2024 સુપ્રિમ કોર્ટ દ્વારા નિર્ધારિત સમયમર્યાદા પહેલા વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ કરાવે છે?
તેણે વિવિધતા (જમ્મુ અને કાશ્મીર)ને એક કરી છે, જે આશ્ચર્યજનક રીતે, અલગ-અલગ પગલાંમાં હોવા છતાં, કલમ 370ની નાબૂદીઅથવા રદ કરવાના મુદ્દા પર જોડાયેલા હતી. આ એ હકીકત હોવા છતાં પણ બન્યું છે કે બંને પ્રદેશોના લોકો તેમના અધિકારોના રક્ષણ માટે જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યને વિશેષ દરજ્જો આપતી આ બંધારણીય જોગવાઈ પર અલગ-અલગ માન્યતાઓ ધરાવે છે. આ શંકાઓમાંથી ચૂંટણીઓ યોજવાની અને બંધારણીય ફેરફારો દ્વારા 5 ઓગસ્ટ, 2019ના રોજ છીનવી લેવામાં આવેલા રાજ્યના દરજ્જા પર પાછા ફરવાની આશા પણ છે. શું આ શંકાએ સત્તા પર નૈતિક દબાણ તરીકે કામ કરવું જોઈએ જે જનતાની લાગણીઓને સન્માન આપે છે?
‘સંપૂર્ણ ઈસીઆઈ’ની મુલાકાત પર બે વિવિધ પ્રદેશોએ કેવી પ્રતિક્રિયા આપી? શાસક ભાજપના એકમાત્ર અપવાદ સાથે (કેન્દ્રમાં અને જે એન્ડ કેમાં એલજીના વહીવટ દ્વારા) જે અપેક્ષિત માર્ગ પર ચાલ્યું, જે કલમ 370 નાબૂદ કરવાની પાંચમી વર્ષગાંઠ સાથે એકરુપ હતું? જમ્મુ અને કાશ્મીરને ગ્રહણ કરતી રાજકીય અને સામાજિક લાગણીઓની સમગ્ર શ્રેણીને ધ્યાનમાં રાખીને આ દૃશ્યને જોવું જોઈએ જે હજુ પણ 5 ઓગસ્ટ, 2019ના ઘટનાક્રમ સાથે આવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે.
‘સંપૂર્ણ ઈસીઆઈ’ની મુલાકાતને સમાજના તમામ વર્ગ તરફથી જબરજસ્ત આવકાર મળ્યો. તમામ રાજકીય પક્ષો ઈસી પ્રતિનિધિમંડળને મળ્યા હતા અને વહેલી તકે ચૂંટણી યોજવાના સમર્થનમાં તેમનો દૃષ્ટિકોણ નિશ્ચિતપણે રજૂ કર્યો હતો. તે એક રીતે આ સંદર્ભે જનતાની લાગણી પહોંચાડી રહી હતી. પરંતુ વધુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે ચૂંટણીઓનું આયોજન યુટી વહીવટીતંત્ર અથવા સુરક્ષા એજન્સીઓ ‘સંપૂર્ણ કમિશન’સમક્ષ રજૂ કરે છે તેના પર નિર્ભર રહેશે. જોકે સીઈસીની આગેવાની હેઠળના પ્રતિનિધિમંડળે વહીવટીતંત્રના વિવિધ વિભાગો સાથે વિગતવાર ચર્ચા કરી હતી, પરંતુ તાત્કાલિક પરિણામ હજુ જાણવાનું બાકી છે.
અગાઉ કહ્યું તેમ, આ મુલાકાતને 5 ઓગસ્ટ, કલમ 370 નાબૂદ કરવાની પાંચમી વર્ષગાંઠના પ્રકાશમાં જોવી જોઈએ જે તેને બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં વિભાજિત કરે છે. ભાજપના એકમાત્ર અપવાદ સાથે, અને સ્વાભાવિક રીતે પણ, અન્ય તમામ રાજકીય પક્ષો અને ઘણી સામાજિક સંસ્થાઓએ વિવિધ સ્વરૂપોમાં તેનો વિરોધ કર્યો હતો. જમ્મુ અને કાશ્મીર વચ્ચે વિરોધ એજન્ડાનો એકમાત્ર સામાન્ય મુદ્દો જમ્મુ અને કાશ્મીરને રાજ્યનો દરજ્જો આપવાનો હતો.
5 ઓગસ્ટ 2024થી ઝેલમ (કાશ્મીરમાં) અને તાવી (જમ્મુમાં) નદીઓમાં ઘણું પાણી વહી ગયું છે. તેથી કલમ 370 નાબૂદ કરવા અને રાજ્યનો દરજ્જો આપવાના લાભો કે નહીં તે અંગેની લાગણીઓ કાં તો બદલાઈ કે મજબૂત થઈ. કલમ 370 તેના મૂળ સ્વરૂપમાં પુનઃસ્થાપિત થવી જોઈએ કે કેમ તે ચર્ચાસ્પદ છે પરંતુ રાજ્યનો દરજ્જો આપવા અને મૂળભૂત અધિકારોના રક્ષણ પર ભાજપના નેતાઓ, સમર્થકો અને કાર્યકરો વચ્ચે પણ સંપૂર્ણ એકતા છે. મૂળ પ્રશ્ન એ છે કે નવી દિલ્હી (નરેન્દ્ર મોદી સરકાર) આ મુદ્દાને કયા એન્ગલ દ્વારા જુએ છે. આદર્શ પરિસ્થિતિ એ રાજકીય એન્ગલ અને ચૂંટણીલક્ષી લાભોના આકર્ષણને ટાળવાની છે, પરંતુ ભાજપની વર્તમાન નેતૃત્વ હેઠળની રાજકીય અને ચૂંટણીલક્ષી વિચારધારાને જોતાં તે મુશ્કેલ લાગે છે.
બે પ્રદેશો, જમ્મુ અને કાશ્મીરના લોકોની લાગણીઓને છેલ્લા પાંચ વર્ષથી અવગણવામાં આવી છે. અનુભવ દર્શાવે છે કે સ્થાનિક લોકોના હિતોને આડે આવીને તેમને ભારે અસુવિધાનો સામનો કરવો પડ્યો છે. પરિણામે, તેમના અધિકારોના રક્ષણ દ્વારા રાજકીય સશક્તિકરણના મુદ્દાઓ (ઘણું વચન આપવામાં આવ્યું છે પરંતુ અન્ય બાબતોની સાથે જમીન અને રોજગારના અધિકારોનું રક્ષણ પૂરું પાડવામાં આવ્યું નથી) અને રોજગારી માત્ર ધ્યાન વિનાના જ રહ્યા નથી, પરંતુ જમ્મુમાં પણ લોકોને ફરજ પડી હતી (જ્યાં તેઓએ કલમ 370 નાબૂદ કરવાને મજબૂત સમર્થન આપ્યું હતું અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજવાને બદલે એલજીના શાસનને અનંતકાળ સુધી કાયમી રાખવાના સમર્થનમાં હતા) કે આ અંગે બીજ વકત વિચારવામાં આવે.
જમ્મુ પ્રદેશે શા માટે કલમ 370 નાબૂદ કરવાની ઉજવણી કરી અને હવે શા માટે ગણગણાટ થયો, કારણ કે કોઈ પણ આ મુદ્દા વિશે, આ પગલાથી ઉપાર્જિત લાભો વિશે ખુલ્લેઆમ બોલતું નથી? આ ઉજવણી જમ્મુ અને કાશ્મીર વચ્ચેની પ્રાદેશિક દુશ્મનાવટ અને કાશ્મીરી નેતૃત્વ દ્વારા આ પ્રદેશની અવગણના કરવામાં આવી હતી અને લોકોને અન્યાય કરવામાં આવ્યો હો તેની લાગણીને કારણે કરવામાં આવી હતી. નિઃશંકપણે આ લાગણીનો મજબૂત આધાર હતો કારણ કે રાજ્યની સરકારોનો ઝુકાવ કાશ્મીર-કેન્દ્રિત રહ્યો હતો. ઉપરાંત, આ પ્રદેશ સાંપ્રદાયિક અને પ્રાદેશિક ધ્રુવીકરણના વાતાવરણ અને ભાજપના વ્યૂહરચનાકારો દ્વારા તેમના રાજકીય લક્ષ્યોને હાંસલ કરવા માટે બનાવેલા અતિ-રાષ્ટ્રવાદના રૂઢિપ્રયોગમાંથી બહાર આવ્યું છે.
ભેદભાવની આ ભાવના ક્યાંકને ક્યાંક રક્ષણની કોઈપણ પદ્ધતિ વિના અલગ-થલગ પડી જવાની તીવ્ર લાગણીથી છલકાઈ ગઈ છે. ખાનગી વાર્તાલાપમાં જમ્મુના લોકોમાં 5 ઓગસ્ટ, 2024 પછી જે કંઈ બન્યું તેના કરતાં કલમ 370ના દિવસ વધુ સારા હતા તેવું સાંભળવામાં આવે છે. આ લાગણી સંપૂર્ણપણે તેમની ઓળખ અને અસ્તિત્વના રક્ષણના સંદર્ભમાં છે જે બંને જોખમમાં છે. તેથી, રાજ્યનો દરજ્જો પાછો લાવવાની તરફેણમાં ખુલ્લા અવાજો અને આર્ટિકલ 370ના લાભોને સંપૂર્ણ રીતે ગણીને શાંત ગણગણાટ! લોકો કલમ 370 નાબૂદીને જમ્મુ અને કાશ્મીર વચ્ચે શક્તિ સંતુલિત કરવાના માધ્યમ તરીકે જોતા હતા.
જમ્મુને લઈને અત્યાર સુધી એવું ઈ થયું નથી. વાસ્તવમાં, બંને પ્રદેશોના લોકો શક્તિવિહીન થયાની તીવ્ર લાગણીથી ઘેરાયેલા છે. સરવાળો એ છે કે જમ્મુને કંઈ લાભ થયો નથી અને કાશ્મીરે તેની જબરજસ્ત સત્તા ગુમાવી દીધી હતી, અલબત્ત અનુગામી કેન્દ્ર સરકારોના સૌજન્યથી. વિવિધ પ્રકારની શક્તિના અસંતુલનથી જમ્મુ અને કાશ્મીરના લોકોને અસર થઈ છે.
કાશ્મીર ખીણમાં અલગતાની લાગણી જો કે ઓળખના મુદ્દા પર મજબૂત રીતે આધારિત છે, પરંતુ તેમાં એક મજબૂત રાજકીય તત્વ જોડાયેલું છે. તેને કલમ 370 હેઠળ વિશેષ દરજ્જો આપવા સહિત 1948 પછીની ઐતિહાસિક ઘટનાઓની પૃષ્ઠભૂમિમાં જોવાની જરૂર છે. જો કે, જમ્મુ અલગ ઇતિહાસ ધરાવે છે. ભેદભાવની લાગણી (જુદા જુદા પગલાંમાં) હાલમાં બંને પ્રદેશો માટે સામાન્ય છે. સંશયવાદ, રાજ્યનો દરજ્જો આપવા ઉપરાંત, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશમાં સંપૂર્ણ લોકશાહીની પુનઃસ્થાપના માટે વર્તમાન યુદ્ધમાં જમ્મુ અને કાશ્મીરને એક કરતું આ ત્રીજું મજબૂત પરિબળ છે. અલબત્ત, રાજ્યનો દરજ્જો પાછો આપવો જે વાસ્તવમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજવા માટેનો અગ્રદૂત હોવો જોઈએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.