કોંગ્રેસના નેતા અને વિપક્ષના નેતા રાહુલ ગાંધીનો પસંદગીનો રાજકીય એજન્ડા હોવા છતાં કોઈએ વિચાર્યું ન હતું કે સંસદના બજેટ સત્ર દરમિયાન ‘જાતિ વસ્તી ગણતરી’ અથવા ‘જાતિનો મુદ્દો’ એક મહત્ત્વપૂર્ણ મુદ્દો બની જશે. કોઈએ પણ વિચાર્યું ન હતું કે, સત્તારૂઢ ભાજપની આગેવાની હેઠળનું ગઠબંધન આ મુદ્દાને એવી રીતે ઉશ્કેરશે કે વડા પ્રધાન (વાંચો નરેન્દ્ર મોદી)ના ઉચ્ચ અને પ્રતિષ્ઠિત પદને પણ ઘેરી લેશે.
નિઃશંકપણે ગાંધીએ આ મુદ્દાને સમગ્ર દેશમાં તેમની બે યાત્રા દ્વારા અને ત્યાર બાદ લોકસભાની ચૂંટણીઓમાં સમાજના વંચિત વર્ગોને આકર્ષવા માટે તેમના સામાજિક ન્યાયના હથિયાર તરીકે આ મુદ્દાને જોરશોરથી ઉઠાવ્યો હતો. ‘બંધારણ બચાવો અભિયાન’ની સાથે-સાથે, જાતિની વસ્તી ગણતરી કોંગ્રેસ માટે તેમ જ વિપક્ષ ઇન્ડિયા ગઠબંધન માટે એક પ્રભાવશાળી શસ્ત્ર સાબિત થયું.
જ્યારે ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય પ્રધાન અનુરાગ ઠાકુરે આ પ્રદેશમાં પગ મૂક્યો ત્યારે તે ચોક્કસપણે અજાણ નહોતા, તેમણે ગાંધીની જાતિ પર કેટલીક ટિપ્પણીઓ કરી હતી અને જાતિની વસ્તી ગણતરી અંગેના કોંગ્રેસના વલણ પર સવાલ ઉઠાવ્યા હતા ત્યારે તેમને કદાચ એ અહેસાસ નહીં થયો હોય કે તેઓ કયા રાજકીય વાવાઝોડાને આમંત્રણ આપી રહ્યા છે. આ રાજકીય વાવાઝોડાની તીવ્રતાની સાક્ષી આપે છે જે ટૂંક સમયમાં ખતમ થશે નહીં.
વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ જે રીતે તેમના ‘નાના સાથીદાર’ ઠાકુરના સમગ્ર ભાષણને સમર્થન આપ્યું હતું, જેમાં ગાંધીની જાતિ વિશેની ટિપ્પણીનો સમાવેશ થાય છે, જે પછીથી લોકસભા અધ્યક્ષે હટાવી દીધી હતી, જેનાથી રાજકીય તાપમાન વધુ ગરમ થઈ ગયું અને અપેક્ષા મુજબ, તે ટૂંકા ગાળામાં થયું. શું તે અજાણતામાં બન્યું હતું અથવા ફક્ત પીએમએ જાતિ પરિબળ અને અધ્યક્ષ દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલ આદેશ બંનેની અવગણના કરી હતી?
‘સાંભળવું જ જોઈએ’! આ રીતે પીએમએ ‘એક્સ’ પરની તેમની પોસ્ટમાં ઠાકુરના ભાષણને સમર્થન આપ્યું હતું. ઠાકુરે તેમની જાતિના સંદર્ભમાં ગાંધીને નિશાન બનાવ્યાની થોડી જ ક્ષણોમાં તે બન્યું હતું. વડા પ્રધાન મોદી સામે વિશેષાધિકાર પ્રસ્તાવના રૂપમાં કોંગ્રેસે પ્રતિક્રિયા આપવાનું પસંદ કર્યું. વડા પ્રધાન સામે વિશેષાધિકાર પ્રસ્તાવ લાવવાનું દુર્લભ છે. આ વખતે પંજાબના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન અને જલંધર સાંસદ ચરણજીત સિંહ ચન્ની, જે એક દલિત નેતા છે, તેમણે પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો.પ્રસ્તાવનું ગમે તે થાય, પરંતુ આ ઉચ્ચ રાજકીય મૂલ્યનો ઘટનાક્રમ છે, જે સંસદીય ઔચિત્યના પ્રશ્ન સાથે પણ સંબંધિત છે. વર્તમાન રાજકીય વાતાવરણમાં, જ્યાં ‘શબ્દ’ શિષ્ટાચાર રાજકીય ક્ષેત્રે એક જૂની વાત થઈ ગઈ છે અને રાજકીય લાભ પ્રાપ્ત કરવો એ એક સામાન્ય વાત થઈ ગઈ છે, તેનું શ્રેય શાસક પક્ષને જાય છે. ઓછામાં ઓછી એ અપેક્ષા તો હતી જ કે વડા પ્રધાન આ સ્થિતિ સર્જાય તે માટે સતર્ક રહેશે અને સંસદીય મર્યાદાઓનાં ઉચ્ચ ધોરણો જાળવી રાખશે.
ઠાકુરે તેમની જાતિના સંદર્ભમાં વિપક્ષના નેતાને નિશાન બનાવવા પાછળ સારી રીતે વિચારેલી વ્યૂહરચના રહી હોવી જોઈએ. ઉત્તર પ્રદેશમાં લોકસભા ચૂંટણીમાં પાર્ટીના ખરાબ પ્રદર્શનના સવાલ પર યુપીની હાર માટે જવાબદારી નક્કી કરવાના મુદ્દે મોદી વિરુદ્ધ સીએમ યોગી આદિત્યનાથની દુશ્મનાવટ, દિલ્હીમાં ભગવા પાર્ટીના ટોચના અધિકારીઓને પસંદ ન આવી શકે. જેને છેલ્લા એક દાયકા દરમિયાન સાંભળ્યું ન હોય તેવું મોદીની સત્તાને પડકારતી વ્યક્તિ તરીકે જોવામાં આવે છે. ગાંધી તેમના પક્ષના રાજકીય કાયાકલ્પના માધ્યમ તરીકે જાતિવાદી રાજકારણને હવા આપી રહ્યા છે તેના પર પ્રશ્નો ઉઠાવવામાં આવી રહ્યા છે અને બરાબર પણ છે. જ્યારે ભાજપે ધાર્મિક ધ્રુવીકરણનો નિર્દોષ એજન્ડા જાહેર કર્યો અને મોદી સત્તા પર આવ્યા ત્યારે સમાન પ્રશ્નો જોરશોરથી ઉઠાવવા જોઈતા હતા. પરંતુ એવું કંઈ થયું નહીં.
સામાજિક ન્યાયના માર્ગે જ્ઞાતિની વસ્તીગણતરીનો મુદ્દો ઉઠાવવો અને રાજકીય લાભ મેળવવા માટે ધાર્મિક જૂથોને એકબીજાની સામે ઊભાં રાખવાં, આ બન્ને વચ્ચે તફાવત હોવો જોઈએ. આદર્શ પરિસ્થિતિ ધર્મ અને જાતિ વિનાનું રાજકીય ક્ષેત્ર હોવું જોઈએ. પરંતુ પછી રાજકારણ અને આદર્શવાદ એકબીજાની વિરુદ્ધ છે. તેમ છતાં, રાજકીય અને વૈચારિક વિરોધાભાસને એવા સ્તરે લઈ જવા જોઈએ નહીં કે જ્યાં તે સામાજિક માળખાને તોડી નાખે, જેનાથી વિશ્વશક્તિ તરીકે દેશના વધતા કદનો વિરોધી તાકાતોને ફાયદો થાય. દેશમાં અનાદિ કાળથી જ્ઞાતિ એ એક સામાજિક વાસ્તવિકતા છે જ્યારે ધાર્મિક ધ્રુવીકરણ એ તાજેતરમાં ચૂંટણી હથિયાર તરીકે ઊભરી આવ્યું છે અને ચૂંટણીમાં જાતિનો અતિશય ઉપયોગ થયો છે એ પણ નગ્ન સત્ય છે.
છેલ્લા એક દાયકા દરમિયાન ચૂંટણી વ્યૂહરચના તરીકે ભાજપ દ્વારા જાતિ અને ધર્મનો જબરજસ્ત ઉપયોગ, તમામ રાજકીય ખેલાડીઓએ તેને અપનાવ્યું છે અને કોંગ્રેસના નેતૃત્વવાળો વિપક્ષ પણ તેનો અપવાદ નથી.હકીકત એ છે કે ગાંધીનો જ્ઞાતિ ગણતરીનો વિચાર ભાજપ અથવા વ્યાપક સંઘ પરિવારના હિંદુત્વના એજન્ડાની વિરુદ્ધ છે. આ એજન્ડામાં જાતિગત વિભાજનને ખતમ કરીને એકજૂટ હિંદુ સમાજની સ્થાપના કરવી સામેલ છે. તેણે 2014ની લોકસભા ચૂંટણીમાં મોદીને ફાયદો કરાવ્યો હતો. જો કે, 2019માં તે અમુક અંશે મંદ પડી ગયું હતું.
દરમિયાન કૉંગ્રેસ ભાજપના હિન્દુત્વના નારાના જવાબમાં નરમ-હિંદુ એજન્ડાને અનુસરી રહી હતી, જેનો અર્થ સમાજના વંચિત વર્ગોને, જે એક સમયે કૉંગ્રેસની મુખ્ય મત બેંક હતી, તેને પાછા ફરતાં અટકાવવાનો પણ હતો. કોંગ્રેસ ખરાબ રીતે નિષ્ફળ ગઈ અને તેથી જ તે સુધારાના રસ્તા પર ચાલવા લાગી. એમાં કોઈ શંકા નથી કે, 2024ની લોકસભાની ચૂંટણી આવી ત્યાં સુધી મોદીના નેતૃત્વમાં ભાજપા સમાજના આ વર્ગોને આકર્ષવામાં સફળ રહી હતી. જ્ઞાતિની વસ્તી ગણતરીના રૂપમાં ગાંધીના સામાજિક ન્યાયનો નારો અને મોદીના ‘અબ કી બાર 400 પાર’ સૂત્રનો ઉપયોગ કરવાથી આ કામ થઈ ગયું, જેનો ઉદ્દેશ એસસી/એસટી અને અન્યોને અનામતના લાભોમાંથી છૂટા કરવા માટે બંધારણીય જોગવાઈમાં ફેરફાર કરવાનો હતો.
વડા પ્રધાન સામે વિશેષાધિકાર પ્રસ્તાવ લાવવાની પ્રક્રિયા, પરિણામ ગમે તે હોય, સંસદીય રેકોર્ડના ઇતિહાસમાં અંકિત થઈ જશે. ભારતમાં સંસદીય વિશેષાધિકાર શું છે તે વ્યાખ્યાયિત કરતો કાયદો નથી. ભારતીય બંધારણની કલમ 105 સ્પષ્ટપણે માત્ર બે પ્રકારના વિશેષાધિકારોનો ઉલ્લેખ કરે છે, સંસદમાં વાણી સ્વાતંત્ર્ય અને ગૃહની કાર્યવાહી પ્રકાશિત કરવાનો અધિકાર. પીએમ મોદી સામેના વિશેષાધિકાર પ્રસ્તાવ, ગાંધી સામેના જાતિવાદી અપશબ્દો સિવાય, લોકસભા ચૂંટણીમાં તેના ખૂબ જ સુધારેલા પ્રદર્શન પછી કોંગ્રેસને એડ્રેનાલિનનો વધુ એક ડોઝ આપ્યો છે. રાજકીય રીતે નોંધપાત્ર મહારાષ્ટ્ર, હરિયાણા (પડોશી દિલ્હી) અને આદિવાસી પ્રભુત્વ ધરાવતા ઝારખંડનો સમાવેશ થાય છે તે આ વર્ષની વિધાનસભા ચૂંટણીના આગામી તબક્કામાં આ ઘટનાક્રમ ચોક્કસપણે ગૂંજશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
કોંગ્રેસના નેતા અને વિપક્ષના નેતા રાહુલ ગાંધીનો પસંદગીનો રાજકીય એજન્ડા હોવા છતાં કોઈએ વિચાર્યું ન હતું કે સંસદના બજેટ સત્ર દરમિયાન ‘જાતિ વસ્તી ગણતરી’ અથવા ‘જાતિનો મુદ્દો’ એક મહત્ત્વપૂર્ણ મુદ્દો બની જશે. કોઈએ પણ વિચાર્યું ન હતું કે, સત્તારૂઢ ભાજપની આગેવાની હેઠળનું ગઠબંધન આ મુદ્દાને એવી રીતે ઉશ્કેરશે કે વડા પ્રધાન (વાંચો નરેન્દ્ર મોદી)ના ઉચ્ચ અને પ્રતિષ્ઠિત પદને પણ ઘેરી લેશે.
નિઃશંકપણે ગાંધીએ આ મુદ્દાને સમગ્ર દેશમાં તેમની બે યાત્રા દ્વારા અને ત્યાર બાદ લોકસભાની ચૂંટણીઓમાં સમાજના વંચિત વર્ગોને આકર્ષવા માટે તેમના સામાજિક ન્યાયના હથિયાર તરીકે આ મુદ્દાને જોરશોરથી ઉઠાવ્યો હતો. ‘બંધારણ બચાવો અભિયાન’ની સાથે-સાથે, જાતિની વસ્તી ગણતરી કોંગ્રેસ માટે તેમ જ વિપક્ષ ઇન્ડિયા ગઠબંધન માટે એક પ્રભાવશાળી શસ્ત્ર સાબિત થયું.
જ્યારે ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય પ્રધાન અનુરાગ ઠાકુરે આ પ્રદેશમાં પગ મૂક્યો ત્યારે તે ચોક્કસપણે અજાણ નહોતા, તેમણે ગાંધીની જાતિ પર કેટલીક ટિપ્પણીઓ કરી હતી અને જાતિની વસ્તી ગણતરી અંગેના કોંગ્રેસના વલણ પર સવાલ ઉઠાવ્યા હતા ત્યારે તેમને કદાચ એ અહેસાસ નહીં થયો હોય કે તેઓ કયા રાજકીય વાવાઝોડાને આમંત્રણ આપી રહ્યા છે. આ રાજકીય વાવાઝોડાની તીવ્રતાની સાક્ષી આપે છે જે ટૂંક સમયમાં ખતમ થશે નહીં.
વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ જે રીતે તેમના ‘નાના સાથીદાર’ ઠાકુરના સમગ્ર ભાષણને સમર્થન આપ્યું હતું, જેમાં ગાંધીની જાતિ વિશેની ટિપ્પણીનો સમાવેશ થાય છે, જે પછીથી લોકસભા અધ્યક્ષે હટાવી દીધી હતી, જેનાથી રાજકીય તાપમાન વધુ ગરમ થઈ ગયું અને અપેક્ષા મુજબ, તે ટૂંકા ગાળામાં થયું. શું તે અજાણતામાં બન્યું હતું અથવા ફક્ત પીએમએ જાતિ પરિબળ અને અધ્યક્ષ દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલ આદેશ બંનેની અવગણના કરી હતી?
‘સાંભળવું જ જોઈએ’! આ રીતે પીએમએ ‘એક્સ’ પરની તેમની પોસ્ટમાં ઠાકુરના ભાષણને સમર્થન આપ્યું હતું. ઠાકુરે તેમની જાતિના સંદર્ભમાં ગાંધીને નિશાન બનાવ્યાની થોડી જ ક્ષણોમાં તે બન્યું હતું. વડા પ્રધાન મોદી સામે વિશેષાધિકાર પ્રસ્તાવના રૂપમાં કોંગ્રેસે પ્રતિક્રિયા આપવાનું પસંદ કર્યું. વડા પ્રધાન સામે વિશેષાધિકાર પ્રસ્તાવ લાવવાનું દુર્લભ છે. આ વખતે પંજાબના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન અને જલંધર સાંસદ ચરણજીત સિંહ ચન્ની, જે એક દલિત નેતા છે, તેમણે પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો.પ્રસ્તાવનું ગમે તે થાય, પરંતુ આ ઉચ્ચ રાજકીય મૂલ્યનો ઘટનાક્રમ છે, જે સંસદીય ઔચિત્યના પ્રશ્ન સાથે પણ સંબંધિત છે. વર્તમાન રાજકીય વાતાવરણમાં, જ્યાં ‘શબ્દ’ શિષ્ટાચાર રાજકીય ક્ષેત્રે એક જૂની વાત થઈ ગઈ છે અને રાજકીય લાભ પ્રાપ્ત કરવો એ એક સામાન્ય વાત થઈ ગઈ છે, તેનું શ્રેય શાસક પક્ષને જાય છે. ઓછામાં ઓછી એ અપેક્ષા તો હતી જ કે વડા પ્રધાન આ સ્થિતિ સર્જાય તે માટે સતર્ક રહેશે અને સંસદીય મર્યાદાઓનાં ઉચ્ચ ધોરણો જાળવી રાખશે.
ઠાકુરે તેમની જાતિના સંદર્ભમાં વિપક્ષના નેતાને નિશાન બનાવવા પાછળ સારી રીતે વિચારેલી વ્યૂહરચના રહી હોવી જોઈએ. ઉત્તર પ્રદેશમાં લોકસભા ચૂંટણીમાં પાર્ટીના ખરાબ પ્રદર્શનના સવાલ પર યુપીની હાર માટે જવાબદારી નક્કી કરવાના મુદ્દે મોદી વિરુદ્ધ સીએમ યોગી આદિત્યનાથની દુશ્મનાવટ, દિલ્હીમાં ભગવા પાર્ટીના ટોચના અધિકારીઓને પસંદ ન આવી શકે. જેને છેલ્લા એક દાયકા દરમિયાન સાંભળ્યું ન હોય તેવું મોદીની સત્તાને પડકારતી વ્યક્તિ તરીકે જોવામાં આવે છે. ગાંધી તેમના પક્ષના રાજકીય કાયાકલ્પના માધ્યમ તરીકે જાતિવાદી રાજકારણને હવા આપી રહ્યા છે તેના પર પ્રશ્નો ઉઠાવવામાં આવી રહ્યા છે અને બરાબર પણ છે. જ્યારે ભાજપે ધાર્મિક ધ્રુવીકરણનો નિર્દોષ એજન્ડા જાહેર કર્યો અને મોદી સત્તા પર આવ્યા ત્યારે સમાન પ્રશ્નો જોરશોરથી ઉઠાવવા જોઈતા હતા. પરંતુ એવું કંઈ થયું નહીં.
સામાજિક ન્યાયના માર્ગે જ્ઞાતિની વસ્તીગણતરીનો મુદ્દો ઉઠાવવો અને રાજકીય લાભ મેળવવા માટે ધાર્મિક જૂથોને એકબીજાની સામે ઊભાં રાખવાં, આ બન્ને વચ્ચે તફાવત હોવો જોઈએ. આદર્શ પરિસ્થિતિ ધર્મ અને જાતિ વિનાનું રાજકીય ક્ષેત્ર હોવું જોઈએ. પરંતુ પછી રાજકારણ અને આદર્શવાદ એકબીજાની વિરુદ્ધ છે. તેમ છતાં, રાજકીય અને વૈચારિક વિરોધાભાસને એવા સ્તરે લઈ જવા જોઈએ નહીં કે જ્યાં તે સામાજિક માળખાને તોડી નાખે, જેનાથી વિશ્વશક્તિ તરીકે દેશના વધતા કદનો વિરોધી તાકાતોને ફાયદો થાય. દેશમાં અનાદિ કાળથી જ્ઞાતિ એ એક સામાજિક વાસ્તવિકતા છે જ્યારે ધાર્મિક ધ્રુવીકરણ એ તાજેતરમાં ચૂંટણી હથિયાર તરીકે ઊભરી આવ્યું છે અને ચૂંટણીમાં જાતિનો અતિશય ઉપયોગ થયો છે એ પણ નગ્ન સત્ય છે.
છેલ્લા એક દાયકા દરમિયાન ચૂંટણી વ્યૂહરચના તરીકે ભાજપ દ્વારા જાતિ અને ધર્મનો જબરજસ્ત ઉપયોગ, તમામ રાજકીય ખેલાડીઓએ તેને અપનાવ્યું છે અને કોંગ્રેસના નેતૃત્વવાળો વિપક્ષ પણ તેનો અપવાદ નથી.હકીકત એ છે કે ગાંધીનો જ્ઞાતિ ગણતરીનો વિચાર ભાજપ અથવા વ્યાપક સંઘ પરિવારના હિંદુત્વના એજન્ડાની વિરુદ્ધ છે. આ એજન્ડામાં જાતિગત વિભાજનને ખતમ કરીને એકજૂટ હિંદુ સમાજની સ્થાપના કરવી સામેલ છે. તેણે 2014ની લોકસભા ચૂંટણીમાં મોદીને ફાયદો કરાવ્યો હતો. જો કે, 2019માં તે અમુક અંશે મંદ પડી ગયું હતું.
દરમિયાન કૉંગ્રેસ ભાજપના હિન્દુત્વના નારાના જવાબમાં નરમ-હિંદુ એજન્ડાને અનુસરી રહી હતી, જેનો અર્થ સમાજના વંચિત વર્ગોને, જે એક સમયે કૉંગ્રેસની મુખ્ય મત બેંક હતી, તેને પાછા ફરતાં અટકાવવાનો પણ હતો. કોંગ્રેસ ખરાબ રીતે નિષ્ફળ ગઈ અને તેથી જ તે સુધારાના રસ્તા પર ચાલવા લાગી. એમાં કોઈ શંકા નથી કે, 2024ની લોકસભાની ચૂંટણી આવી ત્યાં સુધી મોદીના નેતૃત્વમાં ભાજપા સમાજના આ વર્ગોને આકર્ષવામાં સફળ રહી હતી. જ્ઞાતિની વસ્તી ગણતરીના રૂપમાં ગાંધીના સામાજિક ન્યાયનો નારો અને મોદીના ‘અબ કી બાર 400 પાર’ સૂત્રનો ઉપયોગ કરવાથી આ કામ થઈ ગયું, જેનો ઉદ્દેશ એસસી/એસટી અને અન્યોને અનામતના લાભોમાંથી છૂટા કરવા માટે બંધારણીય જોગવાઈમાં ફેરફાર કરવાનો હતો.
વડા પ્રધાન સામે વિશેષાધિકાર પ્રસ્તાવ લાવવાની પ્રક્રિયા, પરિણામ ગમે તે હોય, સંસદીય રેકોર્ડના ઇતિહાસમાં અંકિત થઈ જશે. ભારતમાં સંસદીય વિશેષાધિકાર શું છે તે વ્યાખ્યાયિત કરતો કાયદો નથી. ભારતીય બંધારણની કલમ 105 સ્પષ્ટપણે માત્ર બે પ્રકારના વિશેષાધિકારોનો ઉલ્લેખ કરે છે, સંસદમાં વાણી સ્વાતંત્ર્ય અને ગૃહની કાર્યવાહી પ્રકાશિત કરવાનો અધિકાર. પીએમ મોદી સામેના વિશેષાધિકાર પ્રસ્તાવ, ગાંધી સામેના જાતિવાદી અપશબ્દો સિવાય, લોકસભા ચૂંટણીમાં તેના ખૂબ જ સુધારેલા પ્રદર્શન પછી કોંગ્રેસને એડ્રેનાલિનનો વધુ એક ડોઝ આપ્યો છે. રાજકીય રીતે નોંધપાત્ર મહારાષ્ટ્ર, હરિયાણા (પડોશી દિલ્હી) અને આદિવાસી પ્રભુત્વ ધરાવતા ઝારખંડનો સમાવેશ થાય છે તે આ વર્ષની વિધાનસભા ચૂંટણીના આગામી તબક્કામાં આ ઘટનાક્રમ ચોક્કસપણે ગૂંજશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.