યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ એ દેશ છે જે હું મારા પોતાના સિવાય વધુ સારી રીતે જાણું છું. મેં આડત્રીસ વર્ષ પહેલાં તેની પ્રથમ મુલાકાત લીધી હતી, અને ત્યારથી ઘણી વખત ત્યાં ગયો હતો. મારી છેલ્લી મુલાકાત ઓક્ટોબર 2022માં હતી, જ્યારે જો બાઈડેન બે વર્ષથી થોડા ઓછા સમય માટે પ્રમુખ હતા. મેં તે સફરમાં લગભગ ત્રણ અઠવાડિયા ગાળ્યા હતા, અને મિત્રો સાથેની વાતચીતો-અને મારા પોતાના અવલોકનોથી-તે સ્પષ્ટ હતું કે પ્રમુખે એક ઉત્તમ કામ કર્યું હતું, અમેરિકનોને ટ્રમ્પના વર્ષોના દુષ્ટ ધ્રુવીકરણને પાછળ રાખવામાં મદદ કરી હતી. તે એટલું જ સ્પષ્ટ હતું કે, તેમની ઉંમર અને નબળાઈઓને જોતાં, બાઈડેને બીજી મુદત લેવી જોઈએ નહીં, અને તેમના પક્ષને તેમના સ્થાને શ્રેષ્ઠ ઉમેદવાર પસંદ કરવા દેવા માટે સમયસર આ જાહેરાત કરવી જોઈએ.
બાઈડેને સંકેતો પર ધ્યાન આપ્યું નહીં, અને સક્રિયપણે બીજી મુદત માંગી. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ સાથેની ચર્ચામાં તેમના નબળા પ્રદર્શન પછી, તેમના પર ડેમોક્રેટિક દાતાઓ, સાંસદો અને સભ્યો અને પક્ષના ટોચના સભ્યો તરફથી પાછા ખેંચવાનું દબાણ વધી રહ્યું હતું. મતદાનમાં તે તેના પ્રતિસ્પર્ધી કરતાં વધુ ને વધુ પાછળ સરકતા દેખાયા હતા. તેમ છતાં, કેટલાક અઠવાડિયા સુધી બાઈડેન તેની રાહમાં ખોદવામાં આવ્યો, જ્યાં સુધી તેને આખરે છોડવાની ફરજ પડી ન હતી.
વર્તમાન અમેરિકન પ્રેસિડેન્ટની ઓફિસ પર વળગી રહેવાની નિરાશા એ કોઈ વ્યક્તિગત લક્ષણ નથી. તેના બદલે, પૃથ્વી પરના દરેક દેશમાં સત્તા અને વ્યાવસાયિક સફળતાનો આનંદ માણનારા પુરુષો કેવી રીતે વર્તે છે તેનું લક્ષણ છે. જ્યારે તેમની શારીરિક અથવા માનસિક ક્ષમતાઓમાં ઘટાડો થાય છે, ત્યારે પણ જ્યારે તે સ્પષ્ટપણે અસ્પષ્ટ છે કે તેઓ હવે તેમની નોકરીઓ સારી રીતે કરી શકતા નથી, અથવા તો પર્યાપ્ત રીતે પણ, સત્તામાં રહેલા માણસો ચાલુ રહે છે, તેઓ જે સંસ્થા અથવા સમાજની સેવા કરે છે તેને નુકસાન પહોંચાડે છે અને તેમનો પોતાનો ઐતિહાસિક વારસાને પણ નુકસાન પહોંચાડે છે.
ભારતમાં, તે ક્રિકેટ ચાહકો હોઈ શકે છે જેમને આ ઘટનાથી સૌથી વધુ પીડા થઈ હતી. એકવાર રમતવીર વ્યક્તિ પાંત્રીસ વટાવી જાય છે, તેના માટે તેણે એક વખત કર્યું હતું તેવું સારું પ્રદર્શન કરવું વધુ મુશ્કેલ બની જાય છે. પરંતુ થોડા લોકો ચિહ્નો ઓળખે છે. તેમાંના એક અપવાદ સુનિલ ગાવસ્કર હતા, જેમણે વર્લ્ડ કપમાં ખૂબ સારી બેટિંગ કર્યા બાદ રમત છોડી દીધી હતી. તેમના મહાન સાથી જી.આર. વિશ્વનાથે વાસ્તવમાં નિવૃત્ત થયાના ઘણા વર્ષો પહેલા નિવૃત્ત થવું જોઈતું હતું. કપિલ દેવ ખૂબ લાંબો ચાલ્યો, અને તે જ રીતે સચિન તેંડુલકરે પણ દરેક કિસ્સામાં વ્યક્તિગત મહત્વાકાંક્ષા મૂકી – એક કેસમાં સૌથી વધુ ટેસ્ટ વિકેટ લીધી અને બીજામાં રમાયેલી મોટાભાગની ટેસ્ટ મેચો – ટીમના હિતોની ઉપર.
સત્તામાં રહેવાની અને સત્તાનો ઉપયોગ કરવાની આ ઈચ્છા, જ્યારે સમજદારી અને આત્મસન્માન માટે યુવાનોને માર્ગ આપવા માટે જરૂરી હોય ત્યારે પણ, રાજકારણ અને રમતગમતના ક્ષેત્રોથી આગળ વધે છે. અમારા કેટલાક સૌથી નોંધપાત્ર ઉદ્યોગસાહસિકોએ તેમના દ્વારા સ્થાપિત કોર્પોરેશનોને નિર્દેશિત કરવાનું ચાલુ રાખીને તેમના ભૂતકાળના યોગદાનને નબળો પાડ્યો છે, જ્યારે તે સ્પષ્ટ છે કે વધુ સક્ષમ યુવાન સાથીદારોએ તેમની પાસેથી કાર્યભાર સંભાળવો જોઈએ. શક્ય તેટલા લાંબા સમય સુધી સુકાન પર રહેવાની ઈચ્છા-પોતાની અથવા સંસ્થાના અધ્યક્ષ માટે ગમે તેટલી પ્રતિષ્ઠિત કિંમતો હોય-સિવિલ સોસાયટી એક્ટિવિઝમની દુનિયામાં સમાન રીતે પ્રચલિત છે.
આ અસ્વસ્થતાએ બૌદ્ધિક જીવનને પણ પીડિત કર્યું છે. ઇકોનોમિક એન્ડ પોલિટિકલ વીકલીનો કેસ ધ્યાનમાં લો, જે બોમ્બેથી બહાર પડતું સામાજિક વિજ્ઞાન જર્નલ હતું, જે એક સમયે સાચી આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા મેળવતું હતું. તે એક જર્નલ હતું જે ભારતના દરેક યુવા વિદ્વાનો, તેમજ વિશ્વના અન્ય સ્થળોએ, એક સમયે પ્રકાશિત કરવા માટે સૌથી વધુ ઉત્સુક હતા, તેમજ વાંચવા માટે સૌથી વધુ ઉત્સુક હતા. પત્રકારો, નાગરિક સેવકો અને કાર્યકરોએ વિદ્વાનો અને સંશોધકો જેટલા રસ સાથે EPW ને ખાઈ લીધું. તેમ છતાં તાજેતરના વર્ષોમાં જર્નલમાં સતત ઘટાડો થયો છે. તે હવે જે નિબંધો પ્રકાશિત કરે છે તે માત્ર પ્રસંગોપાત નવી શોધ કરે છે. જે જર્નલ ભારતમાં એક સમયે વિદ્વતાપૂર્ણ ચર્ચાની શરતો નક્કી કરતી હતી તે તેના ભૂતપૂર્વ સ્વનો નિસ્તેજ પડછાયો બની ગઈ છે.
EPW ની પ્રતિષ્ઠા ઘટવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે જર્નલનું સંચાલન ટ્રસ્ટ દ્વારા કરવામાં આવે છે જેના સભ્યો (જેમ કે અમેરિકન સુપ્રીમ કોર્ટ) આજીવન કાર્યકાળનો આનંદ માણે છે. દસ ટ્રસ્ટીઓમાં સૌથી નાનો ઓગણસોનો છે; સૌથી જૂની, નેવું-ત્રણ. દસમાંથી નવ પુરુષો છે. સમગ્ર ટ્રસ્ટની સરેરાશ ઉંમર સિત્તેર કરતાં એંશીની ઘણી નજીક છે. બીજી બાજુ, સામાજિક વિજ્ઞાનમાં શ્રેષ્ઠ શિષ્યવૃત્તિ સામાન્ય રીતે ત્યારે કરવામાં આવે છે જ્યારે સંશોધક તેના ત્રીસ કે ચાલીસમાં હોય. કેવી રીતે, જર્નલ ચલાવનારાઓ અને તેમાં યોગદાન આપવા માટે શ્રેષ્ઠ સ્થાન ધરાવતા લોકો વચ્ચેની ઉંમરમાં આ ગંભીર અસંગતતા સાથે, EPW ક્યારેય તેની મહેનતથી જીતેલી પ્રતિષ્ઠાને જાળવી શકે છે, હજુ પણ ઓછી વધારી શકે છે?
EPW નો સ્વયં-પ્રાપ્ત ઘટાડો અન્ય બૌદ્ધિક સંસ્થાના સ્વ-નવીકરણથી તદ્દન વિપરીત છે જેની સાથે હું પરિચિત છું. આ બેંગ્લોરમાં નેશનલ સેન્ટર ઓફ બાયોલોજિકલ સાયન્સ છે. NCBS એ ટાટા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફંડામેન્ટલ રિસર્ચનું ઑફ-શૂટ છે, જેની સ્થાપના બોમ્બેમાં 1940માં કરવામાં આવી હતી. તેના પ્રથમ દોઢ દાયકામાં, TIFR પર ભૌતિકશાસ્ત્રીઓ અને ગણિતશાસ્ત્રીઓનું વર્ચસ્વ હતું.
જો કે, 1960 ના દાયકામાં તેણે એક તેજસ્વી યુવાન જીવવિજ્ઞાની, ઓબેદ સિદ્દીકીની ભરતી કરી, જેઓ વીસ વર્ષ સુધી સંસ્થાના મુખ્ય કેમ્પસમાં કામ કર્યા પછી, જૈવિક સંશોધન માટે નવી સંસ્થા સ્થાપવા બેંગ્લોર ગયા. હું પોતે પ્રશિક્ષણ દ્વારા સમાજશાસ્ત્રી હોવા છતાં, મને ભારતીય વિજ્ઞાનની દુનિયાથી વધુ પરિચિત છે. પરિવારના કેટલાક નજીકના સભ્યો (માતાપિતા અને દાદા દાદી સહિત) વૈજ્ઞાનિકો હતા, જ્યારે મેં પોતે ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ સાયન્સમાં ભણાવ્યું છે.
એનસીબીએસ વિશે મને જે અસર થાય છે તે એ છે કે તે કોઈપણ ભારતીય શૈક્ષણિક સંસ્થામાં સૌથી ઓછું વંશવેલો છે જે હું જાણું છું. તે સામૂહિકતા, ખુલ્લા બૌદ્ધિક વિનિમયની ભાવના દ્વારા ચિહ્નિત થયેલ છે, જે મોટાભાગે વૈજ્ઞાનિક અને ઔદ્યોગિક સંશોધન કેન્દ્ર સાથે જોડાયેલ સાડત્રીસ પ્રયોગશાળાઓમાં ગેરહાજર છે, અને IITsમાં પણ દેખીતી રીતે હાજર નથી, જ્યાં વૃદ્ધ પુરુષો જેઓ સેવા આપે છે. ડીન અને ડિરેક્ટર્સ સાથે તેમના નાના સાથીદારો દ્વારા અતિશયોક્તિપૂર્ણ આદર સાથે વ્યવહાર કરવામાં આવે છે જેઓ હકીકતમાં તેમના કરતાં વધુ મૌલિક સંશોધન કરતા હોય છે.
ઓબેદ સિદ્દીકીને નજીકથી જોયા પછી, મને કોઈ શંકા નથી કે તેઓ આ લોકશાહી અને સહભાગી નીતિને પોષવામાં નિમિત્ત હતા. તેમની પેઢીના અન્ય ટોચના ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોથી વિપરીત, તેમની પાસે સંપૂર્ણ રીતે પોમ્પોસિટી અથવા વંશવેલો પ્રેમનો અભાવ હતો. તે જાણતા હતા કે શ્રેષ્ઠ વિજ્ઞાન યુવા પેઢી દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે; તેમની ફરજ તેમની પ્રતિભાના વિકાસ માટે જગ્યા અને જગ્યા આપવાનું હતું, તેમને તેમની પોતાની છબીમાં ઢાળવાની નહીં. તત્વજ્ઞાનીઓ, ઈતિહાસકારો અને સામાજિક વિજ્ઞાનીઓ સાથે વિચારોની આપ-લે કરવા માંગતા તેઓ વિજ્ઞાનની બહારની દુનિયામાં પણ ઊંડો રસ ધરાવતા હતા.
એકવાર સિદ્દીકીનો ડિરેક્ટર તરીકેનો કાર્યકાળ સમાપ્ત થઈ ગયો, તે પછી તેણે સ્થાપેલી જગ્યાની આસપાસ ફર્યા નહીં, જેમ કે તેમના પદ પરના મોટાભાગના અન્ય ભારતીયોએ કર્યું હશે. તેમણે NCBSની દોડ એક ઉત્કૃષ્ટ યુવાન સાથીદાર પર છોડી દીધી, જ્યારે તેમણે સ્વાભાવિકપણે પોતાના સંશોધન સાથે આગળ વધ્યા. આ બીજા NCBS નિયામકને બદલામાં એકીકૃત રીતે આગામી પેઢીના ઉત્તમ વૈજ્ઞાનિકને સોંપવામાં આવ્યું, જેમણે હવે ચોથા ડિરેક્ટરને સમાન રીતે સરળ રીતે માર્ગ આપ્યો છે, જેમણે – પહેલા ત્રણથી વિપરીત – NCBSમાં પહેલાં ક્યારેય કામ કર્યું નથી, જેનાથી નવા વિચારો આવ્યા અને સંસ્થાને અનુભવોનો એક અલગ સમૂહ.
જો ઓબેદ સિદ્દીકી આટલો બિનપરંપરાગત ભારતીય પુરૂષ ન હોત, તો NCBS કદાચ તેની જેમ વિકસ્યો ન હોત. સંસ્થાની કાયમી સફળતાનું બીજું કારણ એ છે કે તેણે અપનાવેલ શાસનનું માળખું. નિયામક સંસ્થાના રોજબરોજના સંચાલનનો હવાલો સંભાળે છે; નિયામકની ઉપર મૂકવામાં આવે છે, અને વર્તમાન માર્ગદર્શન અને સમર્થન આપતા, એક મેનેજમેન્ટ બોર્ડ છે જેમાં કુલ પંદર સભ્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે, પાંચ ભારત સરકાર અને TIFRનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા હોદ્દેદાર છે. વિશ્વભરમાંથી પસંદ કરાયેલા અન્ય દસ વૈજ્ઞાનિકો પ્રેક્ટિસ કરી રહ્યા છે. તેમાંથી પાંચ મહિલાઓ છે. NCBS બોર્ડના સભ્યની મુદત ચોક્કસ ત્રણ વર્ષની હોય છે; તે એક વાર, કદાચ બે વાર રિન્યુ કરી શકાય છે, પરંતુ વધુ નહીં. EPW ચલાવતા ટ્રસ્ટથી વિપરીત, અહીં ‘જીવન’ માટે કોઈ નથી. NCBS બોર્ડમાં નવ વર્ષ સૌથી લાંબુ છે, જ્યારે EPWના બોર્ડમાં કેટલાક ટ્રસ્ટીઓ ત્રીસ વર્ષથી ત્યાં છે અને હજી પણ આગળ રહેશે
મારે નિષ્કર્ષમાં નોંધવું જોઈએ કે જ્યારે શક્તિશાળી અને સફળ સ્ત્રીઓ આ ‘ચાલો શક્ય હોય ત્યાં સુધી ટોચ પર રહીએ’ સિન્ડ્રોમથી બચી શકતી નથી, તે પુરુષોમાં વધુ પ્રચલિત છે. જો કે ઓબેદ સિદ્દીકી એક અપવાદ છે. રાજકારણ, રમતગમત, વ્યાપાર, નાગરિક સમાજ અને એકેડેમીયાની દુનિયામાં અસંખ્ય ભારતીય પુરુષોએ વર્તમાન અમેરિકન પ્રમુખ ઇચ્છતા હતા તેમ અભિનય કર્યો છે-અને ચાલુ રાખશે. આવા દૂરંદેશી અને સ્વ-કેન્દ્રિત વર્તનની કિંમત તેમના વધુ પ્રતિભાશાળી જુનિયર સાથીદારો અને સમગ્ર સમાજ દ્વારા ઉઠાવવામાં આવે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
