વાત છે વર્ષ 1517ની. જર્મનીના વિટનબર્ગ શહેરમાં એક પાદરીએ ચર્ચની અંદર જવાને બદલે ચર્ચની દીવાલો પર કેટલાક કાગળો ચોંટાડી દીધા હતાં. એવું કહેવાય છે કે આ ઘટના એ પ્રક્રિયાની શરૂઆત કરી જેને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં સુધારણા કહેવામાં આવે છે. આ પાદરીનું નામ માર્ટિન લ્યુથર હતું. એક ધાર્મિક સુધારક જેને રોમન કેથોલિક ચર્ચ દ્વારા બહિષ્કૃત કરવામાં આવ્યો હતો. માર્ટિન લ્યુથરની વાત એટલી બધી ફેલાઈ ગઈ કે ખ્રિસ્તી ધર્મમાં તિરાડ પડી ગઈ અને કૅથલિક ધર્મથી અલગ એક સંપૂર્ણપણે નવી શાખા શરૂ થઈ હતી.
પ્રશ્ન એ છે કે માર્ટિન લ્યુથરે ચર્ચની દીવાલ પર ચોંટાડેલા દસ્તાવેજોમાં શું લખ્યું હતું? આમ તો ઘણી બાબતો વિશે વાત કરી હતી, પરંતુ ચર્ચની પાંચસો વર્ષ જૂની પરંપરાની સૌથી વધુ ટીકા કરવામાં આવી હતી. આ પરંપરા અનુસાર, વ્યક્તિ એક પ્રકારનું ‘બોન્ડ’ ખરીદીને પાપોમાંથી મુક્ત થઈ શકે છે, એવું કહેવામાં આવ્યું હતું! તો પછી આ બોન્ડ શું હતું? અગાઉ બોન્ડ્સનો અર્થ શું હતો? અને ઇલેક્ટરોલ બોન્ડ પર ચર્ચા વચ્ચે, જાણીએ વિશ્વના પ્રથમ બોન્ડ વિશે! તેને ક્યારે બહાર પાડવામાં આવ્યા હતા? વેગેરે બાબતો…
પહેલા તો સમજીએ
બોન્ડ શું છે?
ગોલ્ડ બોન્ડ, કોર્પોરેટ બોન્ડ, સરકારી બોન્ડ અને હવે ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ. હાલના દિવસોમાં દરેક જગ્યાએ બોન્ડની ચર્ચા થઈ રહી છે. આ બોન્ડ શું છે? ધારો કે સુમનને થોડી લોનની જરૂર છે. તે હર્ષિતા પાસે જાય છે અને કહે છે, તમે મને 10 રૂપિયા આપો હું તમને 5% વ્યાજ સાથે પરત કરીશ. હર્ષિતા તૈયાર નથી. છેવટે, વિશ્વાસની વાત શું છે? હર્ષિતા બાકીનાને પૂછે છે. બધા કહે છે કે સુમન સમયસર પૈસા પરત કરે છે. હર્ષિતાને ખાતરી થઈ, પરંતુ હજુ પણ એક સમસ્યા છે. હજી મુદ્દો એ જ રહ્યો કે સુમન કાલે ભૂલી જશે તો? અથવા જો તેણી પૈસા પરત નહીં આપે તો? ઉપરાંત હર્ષિતા પાસે સુમને પૈસા લીધા હોવાનો પુરાવો નહીં હોય તો. હર્ષિતાની ચિંતાઓને દૂર કરવા માટે સુમન એક કાગળ પર લખે છે કે તે સુમનને ચોક્કસ સમયે 5% વ્યાજ સાથે પૈસા પરત કરશે. હવે હર્ષિતા નાણાં આપવા તૈયાર થઈ જાય છે. સાદી ભાષામાં કહીએ તો, આ સમગ્ર પ્રક્રિયામાં સુમને હર્ષિતાને જે કાગળ લખીને આપ્યો તેને બોન્ડ કહેવાય છે. મતલબ કે વચન. અલબત્ત, એકદમ સરળ રીતે સમજવું હોય તો એવું કહી શકાય કે, એક રૂપિયાની નોટ વાસ્તવમાં એક બોન્ડ છે, જે વચન આપે છે કે તમને નોટ પર લખેલી કિંમત મળશે.
હવે એ સમજીએ કે બોન્ડની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ હતી?
પાંચ હજાર વર્ષ પહેલાં, સુમેરિયન સંસ્કૃતિમાં પુરાવા છે કે મંદિરો બોન્ડ જારી કરતા હતા. આના પર 20% વ્યાજ મળતું હતું. બોન્ડના કાયદાનો ઉલ્લેખ બેબીલોનિયન કાનૂની પુસ્તક, હમ્મુરાબીની સંહિતામાં પણ કરવામાં આવ્યો છે. આ ઉપરાંત મેસોપોટેમિયામાં મકાઈનો ચલણ તરીકે ઉપયોગ થતો હતો. તે સમયે પણ અલગ ગેરંટી બોન્ડ જારી કરવામાં આવ્યા હતા.
બોન્ડનો આગળનો ઉલ્લેખ 12મી સદીમાં છે. વેનિસ (આજનું ઇટાલી) એક શક્તિશાળી રાજ્ય હતું. વેનિસની સરકારે પ્રથમ વખત ‘વોર બોન્ડ્સ’ જારી કર્યા હતા. મતલબ કે જ્યારે સેના અને શસ્ત્રો માટે પૈસા નહોતા ત્યારે સરકાર પૈસા આપતી અને યુદ્ધ જીત્યા પછી મેળવેલા માલના વ્યાજ સાથે પૈસા વસૂલ કરતી હતી. કોઈપણ આ બોન્ડ ખરીદી શકતું હતું અને તેના પર 5% વ્યાજ ઉપલબ્ધ હતું. સિડની હોમર તેમના પુસ્તક ‘એ હિસ્ટ્રી ઓફ ઈન્ટરેસ્ટ રેટ્સ’માં લખે છે કે, બોન્ડ્સ વેનિસમાં રોકાણનું સૌથી લોકપ્રિય માધ્યમ બની ગયું હતું. કારણ કે બોન્ડ ખરીદવાથી તમે તે બોન્ડમાંથી સતત વ્યાજ મેળવી શકતાં હતા. એટલા માટે લોકો ઘણીવાર તેમની દીકરીઓને દહેજ તરીકે બોન્ડ આપતા હતા.
જ્યારે બ્રિટન અને ફ્રાન્સ વચ્ચે યુદ્ધ થયું ત્યારે આ સિસ્ટમનો અંત આવ્યો હતો. થયું એવું કે બ્રિટને વેનિસ પાસેથી ઘણી લોન લીધી હતી, જે તેઓ પાછળથી ચૂકવી શક્યા નહીં અને બોન્ડ માર્કેટ પડી ભાંગ્યું હતું. આ દરમિયાન બીજી એક ઘટના બની. 13મી સદીમાં બ્લેક પ્લેગ યુરોપમાં ફેલાયો હતો, જેમાં લાખો લોકો મૃત્યુ પામ્યા હતા અને અર્થવ્યવસ્થા સ્થગિત થઈ ગઈ હતી. થોડા સમય માટે બોન્ડનો ઉપયોગ લગભગ બંધ થઈ ગયો હતો. સરકારોએ બોન્ડ જારી કરવાનું ટાળવા માંડ્યું હતું. કારણ કે આવતીકાલનો ભરોસો નહોતો. જો કે, એક જગ્યા એવી હતી જ્યાં આવતીકાલની ખાતરી આપવામાં આવી હતી અને એ હતી ભગવાનની નજીક. જી, હાં, અમે વાત કરી રહ્યા છીએ ચર્ચ બોન્ડની. મધ્ય યુગમાં રોમન કેથોલિક ચર્ચે એક પ્રકારનું બોન્ડ જારી કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો – પૈસા આપો, ક્ષમા લો. આ સમગ્ર પ્રણાલીને સેલ ઓફ ઇન્ડલ્જન્સકહેવામાં આવતું હતું.
આ સિસ્ટમ કેવી રીતે કામ કરતી હતી? એ સમજવા માટે આપણે પહેલા ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પાપની વિભાવનાને સમજવી પડશે. પાપનો ખ્યાલ ‘ઓરિજિનલ સિન’ની વાર્તાથી શરૂ થાય છે. આ વિશે ઓલ ઈન્ડિયા ક્રિશ્ચિયન કાઉન્સિલના મહાસચિવ જોન દયાલએ એક ઇન્ટરવ્યૂમાં જણાવ્યું હતું કે, ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પાપ વિશે વિવિધ માન્યતાઓ છે. ઉદાહરણ તરીકે, કૅથલિક ધર્મમાં પ્રાચીન સમયથી એવું માનવામાં આવે છે કે વ્યક્તિ જન્મે કે તરત જ એક પાપ થઈ જાય છે. તે પોતે આ પાપ નથી કરતો. આ ઓરિજિનલ સિન છે, કે પવિત્રતા અથવા ન્યાય વિના આપણે જન્મ્યા છીએ. એવું માનવામાં આવતું હતું કે પૃથ્વી પર અનેક ગુણો અને અવગુણો મનુષ્યમાં છે. જેના પ્રાયશ્ચિત માટે ઈસુ ખ્રિસ્ત આવ્યા હતા. તેમના આગમન પછી એક નવો સમાજ જન્મ્યો, દરેક વસ્તુની નવી વ્યાખ્યાનો જન્મ થયો હતો. એટલા માટે કૅથલિકો માને છે કે માનવી કેટલીક ખામીઓ સાથે જન્મે છે અને તે તેની સાથે જ રહે છે. આમાંથી બહાર આવવા માટે તે ઉમદા કાર્ય કરે છે. તે જ સમયે, ખ્રિસ્તીઓનો બીજો સંપ્રદાય માને છે કે તમારે આ પાપનું પ્રાયશ્ચિત જાતે કરવું પડશે. ફરી જન્મ લેવો પડશે. તમારે બાપ્ટિઝ થવું પડશે અને ઈસુ ખ્રિસ્તને તમારા તારણહાર તરીકે સ્વીકારવું પડશે.
નિષ્ણાંતના જણાવ્યા મુજબ, ખ્રિસ્તી ધર્મમાં એવું માનવામાં આવે છે કે ઈસુ ખ્રિસ્ત આપણને પાપમાંથી મુક્ત કરવા પૃથ્વી પર આવ્યા હતા. આમ છતાં માણસે પાપ કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પાપમાંથી છુટકારો મેળવવાના માર્ગો પણ છે. ઉદાહરણ તરીકે, તીર્થયાત્રા, ભગવાનનું નામ લેવું, પાપોની ક્ષમા માગવી, પસ્તાવો વ્યક્ત કરવો. તમે પાપ કરો છો કે પુણ્ય, તમે ઈશ્વરમાં માનો છો કે નથી માનતા, ખ્રિસ્તી માન્યતાઓ હેઠળ વ્યક્તિનો આત્મા સ્વર્ગમાં જશે કે નરકમાં એ આ બધા પરથી નક્કી થાય છે.
સ્વર્ગ અને નરક કાયમી છે, પરંતુ મધ્યયુગીન સમયગાળામાં બીજી એક વિભાવનાનો જન્મ થયો હતો, જેને પર્ગેટરી (શુદ્ધિકરણ) કહેવામાં આવે છે. માન્યતા અનુસાર, પર્ગેટરીમાં તમે યાતનાઓમાંથી પસાર થાઓ છો. આનાથી તમારા આત્મા પરના પાપના ડાઘ ધોવાઇ જાય છે. આ ધારણાઓમાંથી એક નવી પરંપરાનો જન્મ થયો હતો, જેને ઇન્ડલ્જન્સકહેવામાં આવે છે. તેનો અર્થ એ કે પાદરી પાસે તમારા પાપોને ઘટાડવા અથવા દૂર કરવાની શક્તિ છે.
આ સિસ્ટમ 11મી સદીમાં સત્તાવાર બની હતી. અર્બન II નામના પોપે 1095માં ઇન્ડલ્જન્સની પ્રણાલીને ઔપચારિક બનાવી હતી. આ સિસ્ટમ હેઠળ, જો કોઈ વ્યક્તિ સારા કાર્યો કરે છે, તો પોપ અથવા પાદરી તેને પાપોમાંથી મુક્ત કરી શકે છે. આનો અર્થ એ છે કે પોપ અને પાદરી પાસે તમારા પાપોને ભૂંસી નાખવાની શક્તિ છે. આ પ્રણાલીનો પ્રથમવાર ઔપચારિક રીતે ક્રુસેડ્સ (11મી સદીના ધાર્મિક યુદ્ધો) દરમિયાન ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. ધર્મયુદ્ધ સમયે, પોપ અર્બને જાહેર કર્યું હતું કે આ ધાર્મિક યુદ્ધમાં લડવા ગયેલા તમામ ખ્રિસ્તીઓને તેમના પાપો માફ કરવામાં આવશે. જેઓ જઈ શક્યા નહોતા, તેઓએ વિચાર્યું કે શું કરવું જેથી તેમના પાપ પણ નષ્ટ થઈ જાય? અહીંથી એક નવો વિચાર જન્મ્યો. લોકો વિચારવા લાગ્યા કે શું આર્થિક માધ્યમથી પાપોની માફી મળી શકે છે. ધીમે ધીમે લોકો ચર્ચમાં દાન આપવા લાગ્યા. ક્યારેક કોઈએ ચર્ચ માટે બિલ્ડિંગ બનાવ્યું, ક્યારેક કોઈ ઇવેન્ટ માટે પૈસા દાનમાં આપ્યા. 13મી સદી સુધીમાં આ પ્રણાલી એક બોન્ડ્સના રૂપમાં વિકસિત થવા લાગી હતી. તેનો અર્થ એ કે તમે ચર્ચને પૈસા આપો, અને તમારા પાપોનો નાશ થશે. ધીરે ધીરે વ્યવસ્થા એવી બની ગઈ કે ચર્ચે દાવો કરવાનું શરૂ કર્યું કે આટલા સારા કામો કરવાથી કે કેટલા સારા કામો કરવાથી કેટલા પાપો માફ થઈ શકે છે. ચર્ચ પર પાપોની માફી વેચવાનો પણ આરોપ હતો. લોકોએ માત્ર તેમના પાપો માટે જ નહીં પણ તેમના પૂર્વજો માટે પણ ઇન્ડલ્જન્સ(બોન્ડ્સ) ખરીદવાનું શરૂ કર્યું. જેથી તેમને શુદ્ધિકરણમાં ઓછામાં ઓછી સજા મળે. આ સમગ્ર સિસ્ટમ ઇન્ડલ્જન્સપ્રણાલી વેચાણ તરીકે જાણીતી બનવા લાગી હતી. આ વ્યવસ્થા 16મી સદી સુધી ચાલી હતી. પછી માર્ટિન લ્યુથર નામના ધાર્મિક સુધારકનો જન્મ થયો હતો. માર્ટિન પાદરી હતા અને યુનિવર્સિટીમાં પણ ભણાવતા હતા. તેમણે ઇન્ડલ્જન્સના વેચાણની નિંદા કરી અને કહ્યું કે માફી આપવાનો અધિકાર માત્ર ભગવાનને છે, પાદરીઓને નહીં. આ બાબતે ચર્ચે તેને બહિષ્કૃત કર્યા હતા. તેને માફી માગવા દબાણ કરવામાં આવ્યું હતું. જોકે, માર્ટિન લ્યુથર તૈયાર ન હતા. ધીમે ધીમે તેમના વિચારો સમગ્ર યુરોપમાં ફેલાઈ ગયા અને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં સુધારાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ હતી. લોકોએ ચર્ચ છોડીને ખ્રિસ્તી ધર્મની નવી શાખાઓ શરૂ કરી હતી. આમાંના કેટલાક સમુદાયોને પ્રોટેસ્ટન્ટ કહેવામાં આવતા હતા. ઇન્ડલ્જન્સના વેચાણની સિસ્ટમ કેવી રીતે સમાપ્ત થઈ? જ્યારે લોકોમાં ચર્ચ સામે બળવો વધ્યો, ત્યારે ચર્ચે ફેરફારો કરવા પડ્યા હતા.
વર્ષ 1563માં પોપ પાયસે ઇન્ડલ્જન્સની પ્રણાલીને સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરી હતી. આ પછી પણ પાદરી માફી આપી શકે છે, પરંતુ કોઈપણ નાણાંકીય આધાર પર નહીં. આ રીતે ચર્ચના બોન્ડ્સનો અંત આવ્યો હતો. જો કે, બોન્ડસ સિસ્ટમ અલગ અલગ રીતે ચાલુ રહી હતી.અલબત્ત, આજે તમે બોન્ડસ ખરીદો તો માફી મળે છે કે કેમ, એ ખબર નથી, પણ હાં ઇન્વેસ્ટમેન્ટ માટે બોન્ડ્સનો ઉપયોગ થાય છે. અમારી એક સલાહ છે – બોન્ડ્સમાં સમજદારીપૂર્વક રોકાણ કરવું, નહીંતર ક્યારેક મોટું જોખમ ઊભું થાય છે.
