છેલ્લા ચાર દાયકામાં, મેં અસંખ્ય શૈક્ષણિક પરિસંવાદો અને સાહિત્યિક ઉત્સવોમાં ભાગ લીધો છે. સૌથી તાજેતરનું આયોજન ગયા મહિને થયું હતું, અને દક્ષિણના પર્વતીય શહેર ઉદગમમંડલમમાં યોજાયું હતું, જે ઉટી તરીકે જાણીતું છે. તેને ‘નીલગીરીઓ માટે નિલગીરીમાં પરિષદ’ શીર્ષક અપાયું હતું, તે તમિલનાડુના આ સુંદર અને સંવેદનશીલ પર્વતીય જિલ્લા માટે ‘જૈવિક સાંસ્કૃતિક રીતે ટકાઉ ભવિષ્ય’ની કલ્પના કરે છે. વક્તાઓમાં અગ્રણી સામાજિક વૈજ્ઞાનિકો અને પ્રાકૃતિક વૈજ્ઞાનિકો સામેલ હતાં જેમણે આ પ્રદેશમાં નાગરિક કાર્યકર્તાઓ, ઉદ્યોગસાહસિકો, શિક્ષકો અને આદિવાસીઓ સાથે કામ કર્યું હતું. સહભાગીઓની વિવિધતા અને પ્રસ્તુતિઓની ગુણવત્તાના સંદર્ભમાં, આ અત્યાર સુધીના સૌથી આનંદપ્રદ અને શૈક્ષણિક સેમિનારોમાંનું એક હતું.
નીલગીરી સાથે મારું અંગત જોડાણ છે. મારા પિતાનો જન્મ ઉટીમાં થયો હતો, અને મારા માતા-પિતા એ જ શહેરમાં મળ્યા અને પ્રેમમાં પડ્યા. જો કે હું દેશના બીજે છેડે ગઢવાલ હિમાલયની તળેટીમાં જન્મ્યો હતો અને ઉછર્યો હતો. ગઢવાલની ટેકરીઓમાં અવું કંઈ હતું કે મેં સતત સંશોધનનો મારો પ્રથમ ભાગ કર્યો હતો. જ્યારે હું ચાલીસ વર્ષનો હતો ત્યારે મેં પ્રથમ વખત નીલગીરીની મુલાકાત લીધી હતી.
જો કે, બાદમાં મેં ત્યાં ઘણો સમય વિતાવ્યો છે, વર્ષોથી પરિવાર સાથે ટૂંકી રજાઓમાં, અને કોરોનાવાયરસ રોગચાળા દરમિયાન લાંબા સમય સુધી હું ત્યાં રહ્યો હતો. નીલગીરી એ એક મહાન પર્વત શૃંખલાનો એક ભાગ છે જેને પશ્ચિમ ઘાટ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ગઢવાલ, હિમાલય તરીકે ઓળખાતી વધુ મોટી પર્વત શૃંખલાનો એક ભાગ છે. આ ‘નીલગીરીસ્કેપ્સ’ સેમિનારમાંની વાતો અને વાર્તાલાપ સાંભળીને, મેં વિચાર્યું કે જે ટેકરીઓને હું મારી યુવાનીમાં ખૂબ સારી રીતે જાણતો હતો તે ટેકરીઓને મારી વૃદ્ધાવસ્થામાં હું વધુ સારી રીતે ઓળખી રહ્યો છું.
હું અલબત્ત બે પ્રદેશો વચ્ચેના ગહન જૈવ-સાંસ્કૃતિક તફાવતોને ઓળખું છું. નીલગીરી અને ગઢવાલના રહેવાસીઓ ભાષા, આસ્થા, સંસ્કૃતિ અને ભોજનની દ્રષ્ટિએ અલગ-અલગ હતા અને છે. બે પ્રદેશોના જમીની વિસ્તાર તેમની વનસ્પતિ, પ્રાણીસૃષ્ટિ, જમીનના પ્રકારો અને ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય રચનાઓના સંદર્ભમાં ખૂબ જ અલગ છે. તેમ છતાં, તેમના આધુનિક ઇકોલોજીકલ ઇતિહાસમાં ઘણી સમાનતાઓ રહે છે, જેમ કે હું હવે સમજાવીશ.
19મી સદીની શરૂઆતમાં બ્રિટિશ શાસકોએ સૌપ્રથમ ગઢવાલ અને નીલગીરી બંનેમાં તેમની હાજરીનો અનુભવ કરાવવાનું શરૂ કર્યું. બંને પ્રદેશમાં, જ્યારે વિદેશીઓ આવ્યા, ત્યારે તેઓને પહાડી સમુદાયો દ્વારા કરાતા આજીવિકાના 4 મુખ્ય સ્વરૂપો જોવા મળ્યા, શિકાર અને મેળાવડા, પશુપાલન, કૃષિ અને હસ્તકલા ઉત્પાદન. બંને પ્રદેશો મોટાભાગે આર્થિક રીતે આત્મનિર્ભર હતા, બ્રિટીશોએ એવું વિચાર્યું ન હતું. નીલગીરીના લોકો નીચે સ્થિત કોંગુનાડુના મેદાનો સાથે વેપાર કરે છે, ગઢવાલના લોકો હિન્દ-ગંગાના મેદાનો સાથે અને હિમાલયમાં ઉપરની તરફ આવેલા તિબેટ એમ બંને સાથે વેપાર કરતા હતા.
નીલગીરી અને ગઢવાલ બંનેમાં, સ્થાનિક સમુદાયોનો કુદરતી વિશ્વ સાથે ઊંડો અને જૈવિકક જોડાણ હતું. તેઓ કુદરત દ્વારા નિર્ધારિત સીમાઓમાં જીવવાનું અને પુનઃઉત્પાદન કરવાનું શીખ્યા હતા. છોડ, જમીન અને આબોહવાની પરિસ્થિતિઓ વિશે સ્વદેશી જ્ઞાન ખૂબ જ વિકસિત હતું, અને તેમની આજીવિકા પ્રથાઓમાં દેખાઈ આવતું હતું. તે જ સમયે, ચોક્કસ છોડ, ખડકો અને જળાશયોની પૂજા, અને જઈ ન શકાય તે જંગલોના વિસ્તારોને પવિત્ર ઉપવન તરીકે અલગ રાખવાથી, આ આધુનિકતા આવી તે પૂર્વના સમુદાયો દ્વારા પ્રદર્શિત પ્રકૃતિ પ્રત્યેની ગહન નમ્રતા દેખાઈ આવે છે.
નીલગીરી અને ગઢવાલ બંનેમાં સ્થાનિક સમુદાયોનો પ્રાકૃતિક દુનિયા સાથે ઊંડો અને જૈવિક સંબંધ હતો. તેઓએ કુદરત દ્વારા નિર્ધારિત સીમાઓમાં જીવવાનું અને ખુદને પુનઃઉત્પાદન કરવાનું શીખી લીધું હતું. છોડ, જમીન અને આબોહવાની પરિસ્થિતિઓ વિશે સ્વદેશી જ્ઞાન ખૂબ જ વિકસિત હતું અને તેમની આજીવિકા પ્રથાઓમાં સામેલ હતી. સાથે જ ચોક્કસ છોડ, ખડકો અને જળાશયોની પૂજા કરવામાં આવતી હતી અને અજાણ્યા જંગલોના વિસ્તારોને પવિત્ર ઉપવનો તરીકે અલગ રાખવા એ આ પૂર્વ-આધુનિક સમુદાયો દ્વારા પ્રદર્શિત પ્રકૃતિ પ્રત્યેની ગહન નમ્રતા પ્રતિબિંબિત કરે છે.
બ્રિટિશ રાજના આગમનથી આ બંને પ્રદેશોમાં આમૂલ વિક્ષેપ થયો. ઇકોલોજીના સ્તરે લેન્ડસ્કેપમાં ગહન પરિવર્તન આવ્યું, જેણે નીલગીરીમાં ચાના બગીચાઓ અને હિમાલયમાં વ્યાપારી વનીકરણનું સ્વરૂપ ધારણ કરી લીધું. એક જગ્યાએ ચાનું વાવેતર અને લણણી અને બીજી જગ્યાએ પાઇનનું વાવેતર અને લણણી જૈવવિવિધતા અને પર્યાવરણીય સ્થિરતાને મોટું નુકસાન પહોંચાડે છે. સમાજના સ્તરે બંને પ્રદેશોએ બહારના લોકો-મજૂરો, અધિકારીઓ, શિક્ષકો, સૈનિકો, મોજ-મસ્તી શોધનારાઓ અને અન્યોનો ધસારો જોયો- તેમ જ બહારના સ્થળાંતરનો સતત વધતો પ્રવાહ. કારણ કે, પહાડી લોકો મેદાની વિસ્તારોમાં કારખાનાંઓ, ઘરો અને ઓફિસોમાં રોજગાર શોધી રહ્યા હતા. રાજ સાથે ઊટી અને મસૂરી જેવાં શહેરી કેન્દ્રો અને ‘હિલ સ્ટેશન’નું પણ નિર્માણ થયું.
1947માં આઝાદી પછી આ પ્રદેશોના સામાજિક અને પર્યાવરણીય પુન:નિર્માણમાં વધુ વેગ આવ્યો. વીજળી માટે પહાડોની નદીઓ પર બાંધ બનાવવામાં આવ્યો. જંગલો અને ઘાસનાં મેદાનો ડૂબી ગયાં. મોટર માર્ગોના નેટવર્કના વિસ્તરણની સાથે ટેકરીઓની અંદર અને બહાર લોકો અને ચીજવસ્તુઓનો પ્રવાહ ખૂબ તીવ્ર બન્યો. પોસ્ટ-કોલોનિયલ રાજ્યના ‘વિકાસ’ કાર્યક્રમોએ હજારો સરકારી કર્મચારીઓને તેમના પરિવારો સાથે લાવ્યા. ભારતીય મધ્યમ વર્ગના વિસ્તરણને કારણે મેદાનોથી લઈને પહાડો સુધીના પર્યટનમાં મોટો ઉછાળો આવ્યો. આ પ્રવાસીઓ તેમની સાથે સ્થાનિક રોજગાર અને આવક ઊભી કરવાની તકો તો લાવ્યા સાથે નશાઓ, ઝઘડાઓ, ટ્રાફિક જામ અને ઓછામાં ઓછું ટન નોન-બાયોડિગ્રેડેબલ કચરો પણ લાવ્યા, જે તેઓ બેદરકારીપૂર્વક રસ્તાના કિનારે અને નદીઓ અને જંગલોમાં ફેંકી દેતા હતા.
1970ના દાયકા સુધીમાં ગઢવાલમાં વનનિકંદનને કારણે ઉત્પન્ન પર્યાવરણીય અને સામાજિક કટોકટી એટલી તીવ્ર હતી કે ચિપકો આંદોલનને જન્મ આપ્યો હતો. 1980ના દાયકા સુધીમાં નીલગીરીમાં પ્રથમ નાગરિક જૂથ હતું જે લોકોને કાર્યવાહી માટે સંગઠિત કરતું હતું. આ પહેલ સમયસર કરવામાં આવી હતી. કારણ કે, ગઢવાલ અને નીલગીરી બંનેની પર્યાવરણીય અખંડિતતાને વિવિધ દિશાઓથી જોખમ હતું – વનનાબૂદી, જમીનનું ધોવાણ, ઝેરી કચરો, બહારના નીંદણનું આક્રમણ અને ઘણાબધા પ્રવાસીઓ. ત્યાર બાદનાં વર્ષોમાં તેમની ટેકરીઓ માટે ટકાઉ ભવિષ્ય માટે કામ કરનારા અને તેને નબળી પાડવા માંગતા લોકો વચ્ચે અસમાન યુદ્ધ છેડવામાં આવ્યું.
આબોહવા પરિવર્તનના પડકારે અલબત્ત આ પ્રશ્નોને વધુ તાકીદના બનાવી દીધા છે. અહીં મને એ વાત સમજમાં આવે છે કે, ત્રણ બાબતોમાં મારી વૃદ્ધાવસ્થાની દક્ષિણની ટેકરીઓ મારી યુવાવસ્થાની ઉત્તરીય ટેકરીઓ કરતાં વધુ ભાગ્યશાળી છે. પ્રથમ કારણ ઇકોલોજિકલ છે; કારણ કે ગઢવાલ હિમાલયની નદીઓ બરફથી ઢંકાયેલી છે અને વધુ ઊંચાઈઓથી નીચે આવે છે, તેથી તે ખર્ચાળ અને વિનાશક હાઇડ્રો-ઈલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સને આકર્ષિત કરે તેવી શક્યતા વધુ છે. નીલગીરીમાં ખરેખર થોડા હાઇડલ પ્રોજેક્ટ્સ છે, પરંતુ આને કારણે દૂર-દૂર સુધી એટલું નુકસાન નથી થયું જેટલું કે હિમાલયમાં ડેમના મોટા અને દેખીતી રીતે સતત વિકસતા નેટવર્કે કર્યું છે.
નીલગીરી માટે સારા નસીબનો બીજો સ્ત્રોત ભૌગોલિક-વ્યૂહાત્મક છે. આમ જ્યારે આ દક્ષિણી ટેકરીઓ સુધી કેરળ, તમિલનાડુ અને કર્ણાટકથી પહોંચી શકાય છે, આ બધા ભારતીય સંઘનાં રાજ્યો છે. બીજી બાજુ, ગઢવાલ તિબેટની સરહદે છે અને ભારત અને ચીન વચ્ચેના નાજુક સંબંધોને કારણે વિશાળ રસ્તાઓનું નિર્માણ અને મોટી સંખ્યામાં સૈનિકોની અવરજવર જરૂરી બની છે, જેની કુદરત અને સમાજ પર નકારાત્મક અસરો પડે છે. સૌભાગ્યનો ત્રીજો ભાગ મૂળ રૂપે ધાર્મિક છે.
જ્યારે નીલગીરી ઘણા નાના અને સ્થાનિક રીતે પ્રતિષ્ઠિત મંદિરો, તીર્થસ્થાનો, મસ્જિદો અને ચર્ચોનું ઘર છે, આમાંથી કોઈ પણ જિલ્લા બહારના મુલાકાતીઓને આકર્ષતું નથી. બીજી બાજુ, ગઢવાલ, ભારતના ચાર સૌથી પવિત્ર અને સૌથી વધુ મુલાકાત લેવાયેલા મંદિરોનું ઘર છે. કહેવાતા ચારધામ. એટલે કે, બદરીનાથ, કેદારનાથ, ગંગોત્રી અને જમનોત્રી. જ્યાં સુધી આ સ્થળોની યાત્રા પગપાળા અને ઘોડા દ્વારા કરવામાં આવતી હતી ત્યાં સુધી અહીં કોઈ સમસ્યા ન હતી; પરંતુ હવે જ્યારે ધાર્મિક પ્રવાસન કૂદકે ને ભૂસકે વિસ્તર્યું છે અને દેખીતી રીતે તેને સમાવવા માટે ચાર-માર્ગીય ધોરીમાર્ગો બનાવવાની જરૂર છે. તેના કારણે પર્યાવરણીય અને સામાજિક જોખમો ખૂબ મોટા છે.
ગઢવાલ અને નીલગીરી સાથે મને ઊંડો અંગત લગાવ છે. તેથી હું આ બંને પહાડી પ્રદેશો માટે ‘જૈવિક સાંસ્કૃતિક રીતે ટકાઉ ભવિષ્ય’ની કામના કરું છું. આમ છતાં ઉપલબ્ધ પુરાવાઓના આધારે એવું લાગે છે કે, ગઢવાલ માટે આવા ભવિષ્યની સંભાવનાઓ નથી. નીલગીરીની સામાજિક-પારિસ્થિતિક અખંડિતતાનું રક્ષણ અને નવીકરણ કરવું એ નિઃશંકપણે એક કઠિન અને ચઢાવ-ઉતારની લડાઈ હશે, પરંતુ ઓછામાં ઓછું એક હદ સુધી તેને આશા અને સંભાવનાના માપદંડથી ભરી શકાય છે. નાગરિકો, વૈજ્ઞાનિકો, સામાજિક રીતે જાગૃત ઉદ્યોગસાહસિકો અને સાર્વજનિક ઉત્સાહ ધરાવતા સરકારી અધિકારીઓ વચ્ચેનો ફળદાયી સહયોગ હજી પણ શોલા અને જંગલોને પુનઃસ્થાપિત કરવા, વૃક્ષારોપણ કૃષિને રાસાયણિકમુક્ત કરવા, પર્યટનને વધુ સામાજિક રીતે સમાવેશી અને ઓછા સંસાધન-સઘન બનાવવા, જળાશયોની સફાઈ અને પુનર્જીવિત કરવા માટે વ્યૂહરચના બનાવી શકે છે.
આ કૉલમ દિલ્હીમાં આયોજિત ભવ્ય જી-20 સમિટના સપ્તાહના અંતે પ્રકાશિત કરવામાં આવી રહી છે, જ્યારે સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતા, સમૃદ્ધ અને શક્તિશાળી રાષ્ટ્રોના નેતાઓ મીડિયામાં તેમના બૂસ્ટર અને ચીયરલીડર્સ સાથે વિશ્વની સ્થિતિ વિશે ચર્ચા કરવા માટે મળશે. નિઃશંકપણે મીટિંગના અંતે કેટલીક ઉચ્ચ વિચારધારાવાળી અને પવિત્ર શબ્દોવાળી ઘોષણાઓ જારી કરવામાં આવશે, પરંતુ આ જી-20 મીટિંગ પૃથ્વી પર જીવનની સંભાવનાઓને ભૌતિક રીતે સુધારશે કે કેમ તે કહેવું સંપૂર્ણપણે અસંભવિત છે. કારણ કે, વૈશ્વિક સ્તરે વિચારવું એ તો સારી વાત છે, પરંતુ સ્થાનિક રીતે કામ કરવું- ગયા મહિને ઊટીમાં યોજાયેલી નીલગીરીસ્કેપ્સ કોન્ફરન્સની ભાવનામાં- માનવતા અને પ્રકૃતિના ભવિષ્ય માટે પણ વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ હોઈ શકે છે.
-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
