અયોધ્યાનો વિવાદ હલ થઈ ગયા પછી હવે કટ્ટરપંથી હિન્દુઓ દ્વારા કાશી વિશ્વનાથનો વિવાદ ચગાવવામાં આવી રહ્યો છે. જ્ઞાનવાપી કોમ્પ્લેક્સ અને બાબા વિશ્વનાથ વચ્ચેનો આ વિવાદ સેંકડો વર્ષો જૂનો છે. ૧૯૯૧ માં જ્ઞાનવાપી મસ્જિદને લોખંડી બેરિકેડિંગ વડે બંધ કરવામાં આવી તે પહેલાં આ આખો વિસ્તાર ખુલ્લો હતો, જેની જૂની તસવીરો આજે પણ મોજૂદ છે. જ્યારે આ આખી મસ્જિદ ખુલ્લી હતી, ત્યારે તેનો એક ભાગ મંદિર તરીકે પણ ઉપયોગમાં લેવાતો હતો. ઘણા સમય પહેલાં અહીં શ્રૃંગાર ગૌરીની પૂજા કરવામાં આવી હતી, જેની તસવીર અને પુરાવા આજે પણ મોજૂદ છે. જો કે, તે સમયે શ્રૃંગાર ગૌરીની પૂજા વર્ષમાં માત્ર એક જ વાર કરવાની છૂટ હતી. ૧૯૯૧ પછી જ્યારે જ્ઞાનવાપી સંકુલ સંપૂર્ણ રીતે લોખંડના મોટા બેરિકેડથી ઘેરાયેલું હતું અને ત્યાં સુરક્ષા દળોની છાવણીઓ ગોઠવવામાં આવી હતી, ત્યારે કોઈ પણ શૃંગાર ગૌરીની પૂજા કરી શક્યું ન હતું કે તોડી પાડવામાં આવેલ તે ભાગને ખોલી પણ શકાતો નહોતો. અદાલતી યુદ્ધ દ્વારા જ્ઞાનવાપી સંકુલ પર દાવો ટકાવી રાખવામાં કાશીના પીઠાધીશ સ્વ. કેદારનાથ વ્યાસ પરિવારની મોટી ભૂમિકા છે.
આ જ્ઞાનવાપી સંકુલ અંગે બે કેસો ચાલી રહ્યા છે. પહેલો કેસ ૧૯૩૬ માં દીન મોહમ્મદ વિરુદ્ધ રાજ્ય સચિવનો છે, જેમાં દીન મોહમ્મદે જ્ઞાનવાપી મસ્જિદ અને તેની આસપાસની જમીનો પર પોતાનો અધિકાર વ્યક્ત કર્યો હતો. તેનો કેસ નંબર ૬૨/૧૯૩૬ જે એડિશનલ સિવિલ જજ બનારસ સમક્ષ દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો. ત્યાર બાદ કોર્ટે તેને મસ્જિદની જમીન તરીકે સ્વીકારવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. દીન મોહમ્મદ આ મામલો લઈને અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટમાં ગયો અને જ્યારે ૧૯૩૭ માં નિર્ણય આવ્યો ત્યારે હાઈ કોર્ટે મસ્જિદના માળખા સિવાયની તમામ જમીન પર વ્યાસ પરિવારનો અધિકાર જાહેર કર્યો અને તેમના પક્ષમાં ચુકાદો આપ્યો. ત્યારથી આજ દિન સુધી વ્યાસ પરિવાર જ્ઞાનવાપી મસ્જિદની નીચે આવેલા ભોંયરાની સંભાળ રાખે છે અને ત્યાં પૂજા-અર્ચના કરે છે.
આ જ ચુકાદામાં બનારસના તત્કાલીન કલેક્ટરના નકશાને પણ નિર્ણયનો ભાગ બનાવવામાં આવ્યો છે, જેમાં જ્ઞાનવાપી મસ્જિદના ભોંયરાની માલિકી વ્યાસ પરિવારને આપવામાં આવી છે. ૧૯૩૭ ના આ નિર્ણયમાં અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટમાં એક નકશો પણ મૂકવામાં આવ્યો હતો અને તે નકશામાં મસ્જિદની બાઉન્ડ્રી લાઈન ડોટેડ લાઈન સાથે નક્કી કરવામાં આવી હતી. તે વિશ્વનાથ મંદિરના મહંત વ્યાસ પરિવારની તરફેણનો નિર્ણય હતો. ૧૯૩૭ પછી ૧૯૯૧ સુધી આ મામલે કોઈ વિવાદ થયો ન હતો. વ્યાસ પરિવાર અને તેમના વકીલ પાસે છેલ્લાં અઢીસો વર્ષથી લડેલા કેસો અને ફાઇલોની યાદી છે. ૧૯૩૭ નો દીન મોહમ્મદનો કેસ બાબા વિશ્વનાથ અને જ્ઞાનવાપી મસ્જિદ વચ્ચેનો સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ કેસ માનવામાં આવે છે. આ કેસની સુનાવણી હાઈકોર્ટ સુધી ચાલી હતી, જેમાં હાઈકોર્ટે ઘણી બાબતો સ્પષ્ટ કરી હતી. તેના ચુકાદા મુજબ મસ્જિદ સિવાય નજીકની કોઈ જમીન પર નમાજ કે ઉર્સ કે જનાજાની નમાજ પણ યોજવામાં આવશે નહીં.
બનારસના રહેવાસી દીન મોહમ્મદે કોર્ટમાં સિવિલ દાવો પણ દાખલ કર્યો હતો. ૧૯૩૬ ના સિવિલ સુટ ૬૨ માં માગણી કરવામાં આવી હતી કે સેટલમેન્ટ પ્લોટ-૯૧૩૦ (કાશી વિશ્વનાથનો સમગ્ર વિસ્તાર રેવન્યુ રેકોર્ડમાં ૯૧૩૦ તરીકે ઓળખાય છે) ને વક્ફ પ્રોપર્ટી તરીકે જાહેર કરવામાં આવે અને તેમને નમાજ પઢવાનો સંપૂર્ણ અધિકાર આપવામાં આવે. આ મામલામાં પક્ષકાર બ્રિટિશ સરકાર હતી. જ્યારે હિંદુઓએ આ મામલામાં પક્ષકાર બનવાની વાત કરી તો તેની અરજી હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટમાં ફગાવી દેવામાં આવી હતી. બ્રિટિશ સરકારે લેખિતમાં કોર્ટમાં એફિડેવિટ દાખલ કરી અને ફકરા-૨ માં લખ્યું છે કે આ જગ્યા વક્ફ મિલકત નથી. અહીં તમારે જાણવું જોઈએ કે માન્ય મસ્જિદ બનવા માટે, કોઈ પણ જગ્યા વક્ફ મિલકત હોવી જોઈએ. ફકરા-૧૧ માં લખવામાં આવ્યું છે કે અહીંની મૂર્તિઓ મુઘલ કાળ પહેલાંથી અહીં છે. ફકરો-૧૨ કહે છે કે ઔરંગઝેબ આ મિલકતનો માલિક ન હતો અને ઇસ્લામિક કાયદા મુજબ તે અલ્લાહને સમર્પિત કરી શકાય નહીં.
આ કેસમાં દાવેદારો વતી સાત સાક્ષીઓ હાજર થયા તો બ્રિટિશ સરકાર વતી ૧૫ સાક્ષીઓ હાજર થયા હતા. તા. ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૩૭ ના ચુકાદા દ્વારા, સબ જજ બનારસે મસ્જિદ સિવાય જ્ઞાનવાપી સંકુલમાં નમાજ પઢવાનો અધિકાર નકાર્યો હતો. દીન મોહમ્મદ આનાથી નારાજ હતા. પછી તેમણે હાઈકોર્ટમાં દાવો દાખલ કર્યો, જેનો નિર્ણય ૧૯૩૭ ની અપીલ નંબર-૪૬૬ માં આવ્યો હતો. અલ્હાબાદ હાઈ કોર્ટે પોતાના ચુકાદામાં મુસ્લિમ પક્ષકારોના દાવાને નકારી કાઢ્યો હતો.
૧૯૩૭ થી ૧૯૯૧ સુધી બંને પક્ષો વચ્ચે કોઈ વિવાદ થયો ન હતો. મુસ્લિમો તેમની મસ્જિદોમાં જતા હતા, જ્યારે હિન્દુઓ તેમનાં મંદિરોમાં જતા હતા. જો કે આ મસ્જિદ પણ ૧૯૯૧ સુધી ઉજ્જડ રહી હતી, જેમાં માત્ર થોડા મુસ્લિમો જ નમાજ પઢતા હતા, પરંતુ બાબરીના ધ્વંસ પછી અહીં નમાજીઓની સંખ્યા અચાનક વધી ગઈ હતી અને ત્યારથી અહીં દરરોજ નમાજ થાય છે. ૧૯૯૧ માં સ્વામી સોમનાથ વ્યાસે કેસ દાખલ કર્યો અને તેઓએ જ્ઞાનવાપી મસ્જિદને આદિ વિશ્વેશ્વર મંદિર કહીને હિન્દુઓને સોંપવાની માગણી કરી હતી. આ મામલો આજ સુધી ચાલે છે અને આ મામલાની સુનાવણી કરતી વખતે, ૧૯૯૬ માં કોર્ટે પ્રથમ વખત કોર્ટ કમિશન બનાવ્યું હતું અને પ્રથમ સર્વે ૧૯૯૬ માં કરવામાં આવ્યો હતો. આ કેસમાં સોમનાથ વ્યાસ વતી વિજયશંકર રસ્તોગી વકીલ હતા.
સોમનાથ વ્યાસના અવસાન બાદ તેમના પુત્ર કેદારનાથ વ્યાસ આ કેસ લડી રહ્યા હતા. ૨૦૨૦ માં કેદારનાથનું પણ અવસાન થયા પછી વિજયશંકર રસ્તોગી વાદીના મિત્ર તરીકે આ બાબતની વકીલાત કરી રહ્યા છે. મસ્જિદના ઢાંચાને મંદિર કે અસલ વિશ્વેશ્વર મંદિર ગણાવવાની અરજી કોર્ટમાં દાખલ કરવામાં આવી ત્યારે તેમાં અનેક તસવીરો પણ મૂકવામાં આવી હતી. તે તમામ તસવીરો તોડી પાડવામાં આવેલી રચનાની છે, જેમાં મંદિરને જોઈ શકાય છે. મંદિરના વિધ્વંસ પર બનેલી મસ્જિદની કેટલીક તસવીરો કોર્ટમાં પુરાવા તરીકે જોડવામાં આવી હતી. તેને ધ્યાનમાં રાખીને વર્ષ ૧૯૯૬ માં એક સર્વે પંચની રચના કરવામાં આવી હતી. આ કેસની સુનાવણી દરમિયાન બનારસ કોર્ટે પુરાતત્ત્વ ખાતા દ્વારા ખોદકામ કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો.
આજે જે જમીન પર જ્ઞાનવાપી મસ્જિદ ઊભી છે તેનો નકશો પ્રથમ વાર ૧૯૩૭ માં કોર્ટમાં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો અને તે નકશામાં ઘણી બધી બાબતો સ્પષ્ટ રીતે લખેલી છે. ઉદાહરણ તરીકે, આ પહેલો અને એકમાત્ર એવો નકશો છે જે દર્શાવે છે કે મંદિર જેવું માળખું છે જેના પર મસ્જિદ બનેલી છે. મસ્જિદનો ભાગ આ નકશા પર ડોટેડ લાઇન સાથે બતાવવામાં આવ્યો છે. આ નકશામાં જ્યાં વજુની જગ્યા બતાડવામાં આવી છે, ત્યાંથી જ શિવલિંગ નીકળ્યું હોવાનું કહેવાય છે. કાશી વિશ્વેશ્વર મંદિરમાં જે નંદી છે તેને જ્ઞાનવાપી મસ્જિદ તરફ મુખ રાખીને કેમ બેસાડવામાં આવ્યો હતો? તેનું રહસ્ય હવે સમજાય છે. મસ્જિદમાંથી શિવલિંગ મળી આવ્યું હોવાથી આ મસ્જિદ પણ બાબરી મસ્જિદની જેમ હિન્દુઓને સોંપવાની માગણી ઉગ્ર બની રહી છે. આ સંયોગોમાં ૧૯૯૧ ના પ્લેસિસ ઓફ વર્શિપ એક્ટનો અમલ કેવી રીતે થાય છે? તે મુદ્દો વિવાદાસ્પદ બની જવાનો છે.
