ઋણમાં ડૂબી ગયેલી અને ખોટમાં ચાલી રહેલી એર ઈન્ડિયા ફરીથી ટાટા સન્સના હાથમાં આવી ગઈ છે તે ભારત માટે ઐતિહાસિક ઘડી છે. ટાટા સન્સ માટે, એર ઈન્ડિયા એ કોઈ ધંધો ન હતો, તે તેમનું સૌથી પ્રિય બાળક હતું જેને કોઈ વિલન દ્વારા છીનવી લેવામાં આવ્યું હતું. આ કિસ્સામાં, ભારતની સાર્વભૌમ સરકાર વિલન બની હતી. ભારત સરકાર શરૂઆતમાં ટાટા સન્સ કંપની અને તેઓ જે રીતે એર ઈન્ડિયા ચલાવતા હતા તેના પર ગર્વ અનુભવતી હતી. 1947માં અંગ્રેજોના ગયા પછી તે ભારતનું એકમાત્ર ઝળહળતું રત્ન હતું. 1930ના દાયકામાં એર ઈન્ડિયા શરૂ કર્યા પછી, જેઆરડી ટાટાએ આશા વ્યક્ત કરી હતી કે સ્વતંત્ર ભારત એર ઈન્ડિયાને નવી ઊંચાઈઓ પર લઈ જવામાં મદદ કરશે, પણ કમનસીબે તે બનવાનું ન હતું. આઝાદી પછી, પેન અમેરિકન અને ટ્રાન્સ વર્લ્ડ એરલાઈન્સે KLM, એર ફ્રાન્સ વગેરે સાથે ભારતમાં ઉડાન ભરવાનું શરૂ કર્યું હતું. પરંતુ એર ઈન્ડિયાએ જવાહરલાલ નેહરુની બહેન, સ્વતંત્ર ભારતનાં પ્રથમ રાજદૂત તરીકે વિજયાલક્ષ્મી પંડિતને લઈને મોસ્કોની ઉડાન ભરી હતી. તેમણે એરલાઇન્સની સેવાની બહુ પ્રસંશા કરી હતી.
જેઆરડી ટાટાએ સરકારને પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો કે પેટાકંપની એર ઈન્ડિયા ઈન્ટરનેશનલ હેઠળ આંતરરાષ્ટ્રીય સેવા શરૂ કરવામાં આવે. તેમના સુખદ આશ્ચર્ય વચ્ચે સરકાર સંમત થઈ ગઈ અને એર ઈન્ડિયા ઈન્ટરનેશનલની લંડન માટેની પ્રથમ ફ્લાઈટ જૂન 1948માં જેઆરડી સાથે રવાના થઈ. એર ઈન્ડિયાની લોકપ્રિયતા વધી રહી હતી અને સરકાર તેને વધતી જોવા માંગતી હતી. સંદેશાવ્યવહાર મંત્રી રફી અહેમદ કિડવાઈએ ભારતના ચાર ખૂણાઓને જોડતી પોસ્ટલ સેવાનું સૂચન કર્યું, જેમાં દેશના મધ્યમાં આવેલા નાગપુરને ટપાલ વર્ગીકરણના કેન્દ્ર તરીકે ગણવામાં આવે છે. તે એક સારો વિચાર હતો, પરંતુ JRD એ નિર્દેશ કર્યો કે એર ઈન્ડિયાની દરખાસ્ત પર વિચાર કરવામાં આવે તે પહેલા નાઈટ લેન્ડિંગની સુવિધા ઉભી કરવી જરૂરી છે. સરકાર તેમાં અસંમત હતી.
યુદ્ધના અંત પછી, અમેરિકાએ ઘણા ડાકોટા એરક્રાફ્ટને બજારમાં વેચવા કાઢ્યા હતા. આવો વ્યવસાય ચલાવવાનો અનુભવ ધરાવતા અથવા ન ધરાવતા તમામ ક્ષેત્રોના ઉદ્યોગપતિઓએ નાગરિક ઉડ્ડયનના ક્ષેત્રમાં ઝંપલાવ્યું હતું. ભારતમાં, જ્યાં માત્ર થોડી કંપનીઓ જ ટકી શકી હતી, ત્યાં એક ડઝનથી વધુ એરલાઇન કંપનીઓ ચાલુ થઈ ગઈ હતી. જેઆરડીએ રાતોરાત પોસ્ટલ સેવાના વિચારનો સંયુક્ત રીતે વિરોધ કરવા માટે એર ઈન્ડિયા, એર સર્વિસીસ ઓફ ઈન્ડિયા, એરવેઝ (ઈન્ડિયા) અને ઈન્ડિયન નેશનલ એરવેઝની બેઠક બોલાવી હતી. સેવા શરૂ કરવા માટે તલપાપડ થઈ ગયેલા સંદેશવ્યવહાર પ્રધાન રફી અહમદ કિડવાઈ ખૂબ જ નારાજ થઈ ગયા હતા. તેમણે આગળ વધીને 1948માં હિમાલયન એવિએશન નામની નવી સેવા શરૂ કરી. જવાબમાં, જેઆરડીએ મંત્રીને એક ખુલ્લો પત્ર લખ્યો, નફા અંગેના તેમના દાવાઓને ફગાવી દીધા. ગુસ્સે થયેલા રફી અહમદ કિડવાઈ જેઆરડીને પાઠ ભણાવવા મક્કમ હતા. મામલો હાથમાંથી નીકળી જતો જોઈને, નેહરુ આગળ આવ્યા અને તેમણે જાહેરાત કરી કે ટાટા સન્સ સારું કામ કરી રહ્યા છે.
પરિસ્થિતિને થાળે પાડવા માટે, વડા પ્રધાને જેઆરડીની દરખાસ્તને તપાસવા માટે એક સમિતિની રચના કરવાનું સૂચન કર્યું. બોમ્બે હાઈકોર્ટના તત્કાલીન મુખ્ય ન્યાયાધીશ જી.એસ. રાજાધ્યક્ષની આગેવાની હેઠળની સમિતિએ આર્થિક સદ્ધરતા વિશે વિચાર્યા વિના વિમાની કંપનીઓને લાઇસન્સ આપવા બદલ સરકારની ટીકા કરી હતી. જ્યાં ચાર કંપનીઓ ટકી શકતી નથી, ત્યાં એક ડઝનથી વધુને લાયસન્સ આપવાનું પગલું મનસ્વી છે, એવું તેમણે કહ્યું. જેઆરડીની વાતને સમર્થન મળ્યું હતું. ટૂંક સમયમાં એર ઈન્ડિયાના રાષ્ટ્રીયીકરણ માટેની હિલચાલ શરૂ થઈ. એસોસિએટેડ પ્રેસને આપેલા ઇન્ટરવ્યુમાં જેઆરડીએ કહ્યું હતું કે કોઈપણ કંપનીનું રાષ્ટ્રીયીકરણ કરવું દેશ માટે સારું નથી; તે રાજનીતિકરણ તરફ દોરી જશે, જે દેશ માટે વિનાશક હશે.
રાષ્ટ્રીયકૃત કંપનીઓ માટે કામ કરતા અમલદારોએ સંબંધિત મંત્રાલયને જાણ કરી, પણ તેઓ ક્યારેય સ્વતંત્ર નિર્ણયો લઈ શક્યા નહીં. તેમણે ટાટાના ઇન્ટરવ્યુની એક નકલ નેહરુને એ આશાએ મોકલી કે વડા પ્રધાનનો અભિપ્રાય જુદો હશે. નેહરુએ કંઈ કર્યું નહીં. ટૂંક સમયમાં જ, જેઆરડીને જેનો ડર લાગતો હતો તે બન્યું. બે કંપનીઓ, અંબિકા એરલાઇન્સ અને જ્યુપિટર એરવેઝે નાદારી જાહેર કરી. છેવટે, 1952માં એ દિવસ આવ્યો જ્યારે તમામ એરલાઈન્સને એકમાં મર્જ કરીને સરકાર દ્વારા ચલાવવામાં આવી. આ કંપનીને એર ઇન્ડિયા નામ આપવામાં આવ્યું હતું.
છેલ્લા ઉપાય તરીકે, જેઆરડીએ બે કંપનીઓની રચના કરવાનું સૂચન કર્યું: એક સ્થાનિક ક્ષેત્ર માટે, બીજી આંતરરાષ્ટ્રીય કામગીરી માટે. તેઓ ચિંતિત હતા કે તમામ કંપનીઓને સમાન ધોરણે ચલાવવામાં આવશે. તેઓ ઇચ્છતા ન હતા કે ભારતીય નાગરિક ઉડ્ડયન ક્ષેત્રની પ્રતિષ્ઠા દેશની બહાર બરબાદ થાય. પરંતુ નેહરુ અને તેમની સરકાર સાંભળવા માંગતા ન હતા. જેઆરડીએ સરકારને મર્જ કરવામાં આવી રહેલી કંપનીઓને વળતર ચૂકવવા માટે એક સ્વતંત્ર સમિતિની રચના કરવાની અપીલ કરી હતી તે પણ ફગાવી દેવામાં આવી હતી. જેઆરડી આનાથી ખૂબ નારાજ હતા.
કોમ્યુનિકેશન મિનિસ્ટર જગજીવન રામ સાથેની મીટિંગમાં જેઆરડીએ પૂછ્યું: “શું તમને લાગે છે કે તમે જે રીતે અન્ય વિભાગો ચલાવો છો તે રીતે એરલાઇન ચલાવવી સરળ છે? તમે જાતે જ જોશો.’’ જગજીવન રામે શાંતિથી જવાબ આપ્યો: “‘તે સરકારી વિભાગ હોઈ શકે છે, પરંતુ અમે તેને ચલાવવા માટે તમારી મદદ ઈચ્છીએ છીએ.’’ તે જેઆરડીના ઘા પર મીઠું છાંટવા જેવું હતું. સરકાર પહેલા તેમના સાહસને સમાપ્ત કરવા માટે અને પછી તેને ચલાવવા માટે મદદ માગતી હતી. બેઠક અનિર્ણિત સમાપ્ત થઈ. નેહરુએ જેઆરડીને શાંત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ કોઈ ફાયદો થયો નહીં. સરકારે ટાટાને તેમનું યોગ્ય વળતર ચૂકવ્યું નહીં. ટૂંક સમયમાં એર ઈન્ડિયાનું પતન શરૂ થઈ ગયું.
૧૯૯૦ના દાયકામાં કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા ખાનગી વિમાની કંપનીઓને લાઈસન્સ આપવાનો પ્રારંભ કરવામાં આવ્યો, તેને કારણે એર ઇન્ડિયાનું પતન ઝડપી બન્યું. યુપીએના રાજમાં નાગરિક ઉડ્ડયન ખાતાંના પ્રધાન પ્રફુલ પટેલ હતા, જેઓ શરદ પવારના વિશ્વાસુ હતા. તેમણે ખાનગી વિમાની કંપનીઓને આડેધડ લાઇસન્સો આપવા માંડ્યાં. તેને કારણે એર ઇન્ડિયા અને ઇન્ડિયન એર લાઇન્સ સાથે ખાનગી કંપનીઓ હરીફાઈમાં ઊતરી. પ્રફુલ પટેલે આ હરીફાઈમાં ખાનગી કંપનીઓની તરફદારી કરી. તેમણે નફો રળતા રૂટ ખાનગી કંપનીઓને ફાળવી દીધા ત્યારે ખોટ ખાતા રૂટ એર ઇન્ડિયાના ફાળે આવ્યા. આટલું ઓછું હોય તેમ પ્રફુલ પટેલે નફાની કોઈ યોજના બનાવ્યા વિના ૫૦,૦૦૦ કરોડ રૂપિયાને ખર્ચે ૬૮ વિમાનો ખરીદવાનો નિર્ણય કર્યો. આ વિમાનો ધોળાં હાથી જેવા સાબિત થયા. અધૂરામાં પૂરું જેઆરડી ટાટા જેની વિરુદ્ધમાં હતા તે પગલું ભરીને એર ઇન્ડિયા અને ઇન્ડિયન એરલાઇન્સનું મર્જર કર્યું. તેને કારણે એર ઇન્ડિયા કંપની ૬૦,૦૦૦ કરોડ રૂપિયાના દેવામાં મૂકાઈ ગઈ. આ દેવું સરકારી તિજોરીમાંથી ભરપાઇ કરવામાં આવ્યું છે. ૭૦ વર્ષમાં આવા ઘણા પાઠો ભણ્યા પછી સરકારે એર ઇન્ડિયા ફરી ટાટાને સુપરત કરવાનો નિર્ણય કર્યો છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
