મોબાઈલ ફોન આજે એટલો અગત્યનો બની ગયો છે કે દુનિયામાં ભાગ્યે જ કોઈ એવો મનુષ્ય હશે જે તેનો ઉપયોગ ન કરતો હોય. તેણે આપણું કામ સરળ બનાવ્યું છે, તે સાથે સાથે ઘણી નવી સમસ્યાઓ પણ લાવી છે, જેમાંથી એક ઝડપથી ગંભીર બની રહેલી સમસ્યા ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો છે. વિશ્વભરમાં ૧,૬૦૦ કરોડથી વધુ મોબાઈલ ફોનનો ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે, જેમાંથી લગભગ એક તૃતીયાંશ એટલે કે ૫૩૦ કરોડ મોબાઈલ આ વર્ષે કચરામાં ફેંકવામાં આવશે. શું તમે જાણો છો કે જો આ બધા કાઢી નાખવામાં આવેલા મોબાઈલ ફોનને એકબીજાની ઉપર મૂકવામાં આવે તો તેની કુલ ઊંચાઈ લગભગ ૫૦ હજાર કિલોમીટર હશે, જે ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશનથી ૧૨૦ ગણી વધારે હશે. ચંદ્રના અંતર સાથે તેની સરખામણી કરીએ તો તે તેના લગભગ આઠમા ભાગ જેટલી હશે. ઈન્ટરનેશનલ વેસ્ટ ઈલેક્ટ્રીકલ એન્ડ ઈલેક્ટ્રોનિક ઈક્વિપમેન્ટ ફોરમ (WEEE) દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા રિપોર્ટમાં આ માહિતી સામે આવી છે.
આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર ડેટા પર આધારિત WEEE રિપોર્ટ ઈ-વેસ્ટને કારણે વધતી જતી પર્યાવરણીય સમસ્યાઓ પર પ્રકાશ પાડે છે. એવું બહાર આવ્યું છે કે ઘણાં લોકો જૂના ફોનને રિસાયકલ કરવાને બદલે તેને પોતાની પાસે રાખે છે, જેના કારણે દર વર્ષે આ કચરો વધી રહ્યો છે. તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે ગ્રાહકો દ્વારા વારંવાર ખરીદ કરવામાં આવતી નાની ઈલેક્ટ્રોનિક પ્રોડક્ટ્સમાં મોબાઈલ ફોન ચોથા ક્રમે છે.
જો જોવામાં આવે તો વિશ્વભરમાં વધી રહેલો ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો પોતાનામાં જ એક મોટી સમસ્યા બની રહ્યો છે. સમસ્યા આ ઈલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણોના ઉપયોગની નથી પરંતુ આપણે જે રીતે તેનો ઉપયોગ કરી રહ્યા છીએ અને તેનું સંચાલન કરી રહ્યા છીએ તે સમસ્યા સર્જી રહી છે. ૨૦૨૨ માં ઉત્પાદિત સેલ ફોન, ઇલેક્ટ્રિક ટૂથબ્રશ, ટોસ્ટર અને કેમેરા વગેરે જેવાં નાનાં ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણોનું કુલ વજન લગભગ ૨.૪૫ કરોડ ટન જેટલું છે, જે ગીઝાના મહાન પિરામિડના વજન કરતાં લગભગ ચાર ગણું છે. આ નાનાં ઉત્પાદનો વિશ્વભરના કુલ ઇલેક્ટ્રોનિક કચરામાંથી લગભગ ૮ ટકા હિસ્સો ધરાવે છે.
WEEE સંશોધકો દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલા અંદાજ મુજબ, ૨૦૨૧ માં ૫.૭ કરોડ ટનથી વધુ ઇલેક્ટ્રોનિક કચરો ઉત્પન્ન થયો હતો. એવો અંદાજ છે કે બિનઉપયોગી ઈલેક્ટ્રોનિક સાધનોના આ પહાડનું વજન ચીનની મહાન દિવાલ કરતાં પણ વધારે છે, જે પૃથ્વી પર માનવ દ્વારા બનાવવામાં આવેલ અત્યાર સુધીની સૌથી ભારે વસ્તુ છે. ૨૦૨૦માં જાહેર કરાયેલ ગ્લોબલ ઈ-વેસ્ટ મોનિટર રિપોર્ટ અનુસાર, વર્ષ ૨૦૧૯માં લગભગ ૫.૪ કરોડ મેટ્રિક ટન ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો પેદા થયો હતો. જો જોવામાં આવે તો ૨૦૧૪થી છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં આ ઈલેક્ટ્રોનિક કચરામાં લગભગ ૨૧ ટકાનો વધારો થયો છે. એવો અંદાજ છે કે ૨૦૩૦ સુધીમાં તે વધીને ૭.૪ કરોડ મેટ્રિક ટન થશે.
એવો અંદાજ છે કે ૨૦૧૯માં વૈશ્વિક સ્તરે માત્ર ૧૭.૪ ટકા ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો એકત્ર કરવામાં આવ્યો હતો અને રિસાયકલ કરવામાં આવ્યો હતો. આનો અર્થ એ થયો કે કચરામાં હાજર બાકીના ૮૨.૬ ટકા લોખંડ, તાંબુ, ચાંદી, સોનું અને અન્ય કિંમતી ધાતુઓ ખાલી ડમ્પ કરવામાં આવી હતી અથવા બાળી નાખવામાં આવી હતી. જો આપણે ભારત વિશે વાત કરીએ તો સેન્ટ્રલ પોલ્યુશન કંટ્રોલ બોર્ડ (CPCB) દ્વારા ડિસેમ્બર ૨૦૨૦માં બહાર પાડવામાં આવેલા એક રિપોર્ટમાં જાણવા મળ્યું છે કે ભારતમાં ૨૦૧૯-૨૦માં ૧૦.૧ લાખ ટન ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો પેદા થયો હતો. જ્યારે ૨૦૧૭-૧૮માં તે ૨૫,૩૨૫ ટન અને ૨૦૧૮-૧૯માં ૭૮,૨૮૧ ટન હતો.
ભારતે ૨૦૧૮માં માત્ર ૩ ટકા ઈ-વેસ્ટ એકત્ર કર્યો હતો, જ્યારે ૨૦૧૯માં આ આંકડો માત્ર ૧૦ ટકા હતો. તે સ્પષ્ટ છે કે દેશમાં આ કચરાના મોટા જથ્થાને એકત્ર કરવામાં આવતો નથી, કે રિસાયકલ કરવામાં આવતો નથી. આવી સ્થિતિમાં આ કચરામાંથી જે કિંમતી ધાતુઓ મળી આવે છે તે વેડફાઇ જતી હોય છે. જો જોવામાં આવે તો તેના કારણે સંસાધનોનો બગાડ થઈ રહ્યો છે. આપણે આ સંસાધનોનો ફરીથી ઉપયોગ કરી શકીએ છીએ. જો આપણે ૨૦૧૯માં ઈલેક્ટ્રોનિક કચરાને રિસાઈકલ ન કરવાને કારણે થયેલા નુકસાનની વાત કરીએ તો તે લગભગ ૪.૩ લાખ કરોડ રૂપિયા છે, જે વિશ્વના ઘણા દેશોની જીડીપી કરતાં વધુ છે.
આ અંગે યુનિટારના વડા ડો. રૂડીગર કુહર કહે છે કે જો આપણે આ સમસ્યાનું યોગ્ય સંચાલન નહીં કરીએ તો આગામી ૩૦ વર્ષમાં આ વધતા વૈશ્વિક ઈ-વેસ્ટનું પ્રમાણ બમણું થઈને ૧૦ કરોડ ટન થઈ જશે. ઘણા દેશોમાં ઈલેક્ટ્રોનિક્સનો વપરાશ ઝડપથી વધી રહ્યો છે. આ વધુ ને વધુ ગેજેટ્સ અને ઈલેક્ટ્રોનિક ઉત્પાદનો પણ વધતાં ઈ-વેસ્ટમાં ઉમેરો કરી રહ્યાં છે. આ વધતી સમસ્યા વિશે આપણે ગંભીરતાથી વિચારવું પડશે. રાષ્ટ્રીય સત્તાવાળાઓ, અમલીકરણ એજન્સીઓ, સાધનસામગ્રી ઉત્પાદકો, રિસાયકલર્સ, સંશોધકો તેમજ ગ્રાહકોએ તેમના રિસાયક્લિંગમાં યોગદાન આપવું જરૂરી છે.
બિટકોઈનને કારણે દર વર્ષે લગભગ ૩૦,૭૦૦ મેટ્રિક ટન ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો પેદા થાય છે, જે પોતાનામાં એક મોટી સમસ્યા છે. જો આપણે ૨૦૨૧ ની શરૂઆતની વાત કરીએ, જ્યારે બિટકોઈનની કિંમત તેની ટોચ પર પહોંચી ગઈ હતી, તો તેના આધારે, તેમાંથી લગભગ ૬૪,૪૦૦ મેટ્રિક ટન કચરો પેદા થતો હતો. આ સંશોધન મુજબ બિટકોઈન માઈનિંગ દર વર્ષે એટલો ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો પેદા કરે છે, જે નેધરલેન્ડ જેવા દેશમાં મોનિટર, પ્રિન્ટર, કીબોર્ડ, ઉંદર વગેરે જેવા નાના આઈટી ઉપકરણોમાંથી પેદા થતા કુલ કચરા જેટલો છે. જો જોવામાં આવે તો, દરેક બિટકોઈન ટ્રાન્ઝેક્શન લગભગ ૨૭૨ ગ્રામ ઈ-વેસ્ટ જનરેટ કરે છે, જે નવા આઈ-ફોન ૧૩ના વજન કરતાં વધુ છે, જેનું વજન લગભગ ૧૭૩ ગ્રામ છે.
બિટકોઈન અગાઉ વધુ પડતી ઊર્જાનો વપરાશ કરવા માટે કુખ્યાત હતો, પરંતુ તેના કારણે પેદા થતો ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો પણ એક મોટી સમસ્યા છે. બિટકોઇન માઇનિંગમાં રોકાયેલાં લોકો આ બિટકોઇન્સ બનાવીને કમાણી કરે છે, પરંતુ આ માટે ઉપયોગમાં લેવાતા કમ્પ્યુટિંગમાં મોટી માત્રામાં ઊર્જાનો ઉપયોગ થાય છે અને ઇલેક્ટ્રોનિક કચરો પણ ઉત્પન્ન થાય છે. કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટી દ્વારા હાથ ધરાયેલા અભ્યાસ મુજબ બિટકોઈન માઈનિંગ દર વર્ષે લગભગ ૧૦૧ ટેરાવોટ પ્રતિ કલાક વીજળી વાપરે છે. ઊર્જાનો આ વપરાશ એટલો છે જેટલો આર્જેન્ટિના અને ફિલિપાઈન્સ જેવા દેશો પણ ખર્ચ કરતા નથી. જો બિટકોઇન એક દેશ હોત તો તે વિશ્વના ૩૦ સૌથી મોટા વીજળી ગ્રાહકોની યાદીમાં સામેલ હોત.
સંશોધકોએ માહિતી આપી છે કે બિટકોઈન માઈનિંગ માટે ઉપયોગમાં લેવાતાં સાધનોની કુલ ઉંમર લગભગ ૧.૨૯ વર્ષ છે. જેનો અર્થ છે કે તે પછી તે ઉપકરણો કચરામાં ફેરવાય છે. આવી સ્થિતિમાં ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો મોટા પાયે પેદા થાય છે. સમગ્ર વિશ્વમાં ઈલેક્ટ્રોનિક કચરો પહેલેથી જ એક મોટી સમસ્યા છે. ભલે દેશોમાં ઈલેક્ટ્રોનિક કચરા અંગે જાગૃતિ વધી રહી છે, પરંતુ હજુ પણ ઘણા દેશો એવા છે જે તેના પ્રત્યે ગંભીર નથી. ૨૦૧૯ સુધીમાં લગભગ ૭૮ દેશોએ રાષ્ટ્રીય ઈ-કચરા નીતિ, કાયદો અથવા નિયમન અપનાવ્યું છે.
તે જ સમયે, જે દેશોમાં આને લગતા નિયમો અસ્તિત્વમાં છે ત્યાં પણ તેનું યોગ્ય રીતે પાલન થતું નથી. પરિણામે ત્યાં ન તો ઈ-વેસ્ટ એકત્ર થાય છે કે ન તો તેનું યોગ્ય વ્યવસ્થાપન થાય છે. આજે દેશ અને દુનિયામાં ઈલેક્ટ્રીકલ અને ઈલેક્ટ્રોનિક ચીજવસ્તુઓની માંગ વધી રહી છે ત્યારે તે ગેજેટ્સ માત્ર પર્યાવરણ માટે જ નહીં પરંતુ આપણા સ્વાસ્થ્ય માટે પણ મોટો ખતરો બની રહ્યા છે. તેના બિનવૈજ્ઞાનિક નિકાલને કારણે પાણી, માટી અને હવા ઝેરી બની રહી છે, જે સ્વાસ્થ્ય માટે પણ સમસ્યારૂપ બની રહ્યાં છે. દુનિયાની સરકારો જો આ બાબતમાં જાગ્રત નહીં થાય તો ઈલેક્ટ્રોનિક કચરાના ડુંગરો હેઠળ આપણે બધાં દબાઈ જઈશું.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
