સુપ્રીમ કોર્ટે દેશભરની જિલ્લા અદાલતોને કોઈ પણ પૂજાસ્થળની માલિકી અને ટાઇટલને પડકારતા નવા દાવાઓ નોંધવા પર રોક લગાવી છે.તેણે આગામી આદેશો સુધી વિવાદિત ધાર્મિક સ્થળોના સર્વે પર પણ પ્રતિબંધ મૂક્યો છે.ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ સંજીવ ખન્ના દ્વારા ટ્રાયલ કોર્ટને કોઈ પણ ‘અસરકારક આદેશો’પસાર ન કરવા માટેના નિર્દેશનો ઉદ્દેશ વિવાદિત ધાર્મિક માળખાને લઈને હિન્દુ અને મુસ્લિમો વચ્ચેના તણાવને રોકવાનો છે.ઉત્તર પ્રદેશના સંભલમાં હિંસાને કારણે ચાર લોકોનાં મોત થયાંનાં બે અઠવાડિયાં પછી આ હસ્તક્ષેપ થયો હતો.ત્યાર બાદ નીચલી અદાલતે મુઘલ સમ્રાટ બાબરના સમયમાં બાંધવામાં આવેલી નગરની જામા મસ્જિદનું સર્વેક્ષણ કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો.સ્થાનિક કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરવામાં આવ્યા બાદ સર્વેનો આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો, જેમાં દાવો કરવામાં આવી રહ્યો હતો કે, જામા મસ્જિદ પ્રાચીન હરિહર મંદિરની જગ્યા પર ઊભી છે.
આ કેસના અરજદાર સુપ્રીમ કોર્ટના વકીલ વિષ્ણુશંકર જૈને જણાવ્યું હતું કે, સિવિલ જજે મસ્જિદની વિડિયોગ્રાફી અને ફોટોગ્રાફી સર્વે કરવા માટે એડવોકેટ કમિશનને આદેશ આપ્યો હતો.ભારતના તત્કાલીન મુખ્ય ન્યાયાધીશ ડી. વાય. ચંદ્રચુડની મૌખિક ટિપ્પણી બાદ કહેવામાં આવ્યું કે, સર્વેક્ષણ 1991ના પૂજા સ્થાન અધિનિયમનું ઉલ્લંઘન કરશે નહીં, સંભલના એક સહિત આવા ઘણા દાવાઓ અને સર્વેક્ષણો સામે આવ્યાં છે.આ કાયદો તત્કાલીન વડા પ્રધાન પી.વી. નરસિમ્હારાવની કોંગ્રેસ સરકારે રજૂ કર્યો હતો, જ્યારે રામ મંદિર આંદોલન ચરમસીમાએ હતું.
રાવ સરકારે બાબરી મસ્જિદના ધ્વંસ બાદ સંકટનો સામનો કર્યા બાદ આ કાયદો ઘડ્યો હતો. તેણે મુસ્લિમોને આશ્વાસન આપ્યું કે હવે વધુ મસ્જિદો પર પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવશે નહીં અને ઘણાં મંદિરોના ધ્વંસના ઇતિહાસને કોર્ટમાં ઉઠાવવા દેવામાં આવશે નહીં. આ પસાર થયો ત્યારે ભાજપે આ કાયદાની તુષ્ટિકરણના સાધન તરીકે ટીકા કરી હતી.દરમિયાન, સુપ્રીમ કોર્ટે 1991ના કાયદાને બંધારણીય પડકારની સુનાવણી કરવી જોઈએ. આ અરજીઓ 2020થી પેન્ડિંગ છે. મોદી સરકારે હજી સુધી આ મામલે કોર્ટને પોતાનું વલણ જણાવવાનું બાકી છે. અરજદારોએ આ કાયદાને મુખ્ય બે આધારો પર પડકાર્યો છે.
પ્રથમ, તે અદાલતોમાં નવા દાવાઓને પ્રતિબંધિત કરતો કાયદો પસાર કરવામાં આવ્યો ત્યારે અસ્તિત્વમાં રહેલા દાવાઓને દૂર કરીને ન્યાયિક સમીક્ષાની શક્તિને દૂર કરે છે.બીજું, કોઈ પૂજા સ્થળના ધાર્મિક ચરિત્રને નિર્ધારિત કરવા માટે કટ-ઓફ તારીખ તરીકે 15 ઓગસ્ટ, 1947ને પૂર્વવર્તી રીતે પસંદ કરવાનું મનસ્વી છે.2019માં અયોધ્યા કેસમાં પાંચ ન્યાયાધીશોની બંધારણીય બેંચના ચુકાદામાં સુપ્રીમ કોર્ટે 1991ના કાયદાને ‘બંધારણના મૂળભૂત માળખા’નો એક ભાગ તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો હતો.અલબત્ત, તે કિસ્સામાં 1991ના કાયદાને સીધો પડકાર આપવામાં આવ્યો ન હતો, પરંતુ કાયદાની બંધારણીય માન્યતા નક્કી કરવામાં કોર્ટનાં અવલોકનો હજી પણ સુસંગત હોઈ શકે છે.
ચાર અઠવાડિયાંમાં મોદી સરકારે કોર્ટને જણાવવું પડશે કે તે કાયદાનો બચાવ કરશે કે વિરોધ કરશે અથવા તેનું અર્થઘટન શું છે.1991ના કાયદા પાછળ મુખ્ય પ્રેરક ભાજપ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેનો રાજકીય મુકાબલો હતો. ઘણાં લોકો માને છે કે કોર્ટે એ સુનિશ્ચિત કરીને યોગ્ય કર્યું કે, નીચલી અદાલતોમાં લડાઈઓ દ્વારા તેને બાયપાસ કરી શકાય નહીં.બેન્ચના ન્યાયાધીશોમાંના એક જસ્ટિસ કે.વી. વિશ્વનાથને ધ્યાન દોર્યું હતું કે, 1991નો કાયદો માત્ર પહેલાંથી જ એમ્બેડેડ બંધારણીય સિદ્ધાંતોનું એક પ્રભાવી અભિવ્યક્તિ અથવા પુનરોચ્ચાર છે.
2020માં અયોધ્યા વિવાદ પર ચુકાદો આપતી વખતે કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે, આ કાયદો ‘બધા ધર્મોની સમાનતા અને બિનસાંપ્રદાયિકતા, જે બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો એક ભાગ છે, તેના પ્રતિ બંધારણીય પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે.આ ચુકાદાથી બંધારણના પાયાના લક્ષણ તરીકે ‘નોન-પ્રોગ્રેશન’ને પણ માન્યતા મળી હતી.આમ, બંધારણના 75મા વર્ષમાં પ્રજાસત્તાક માટે માર્ગદર્શક પ્રકાશ, પૂજાસ્થળ કાયદાનું શું થાય છે તે આ વૈવિધ્યસભર રાષ્ટ્રના ભાવિને આકાર આપવામાં ઇતિહાસની ભૂમિકા ખૂબ જ સારી રીતે નક્કી કરી શકે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
સુપ્રીમ કોર્ટે દેશભરની જિલ્લા અદાલતોને કોઈ પણ પૂજાસ્થળની માલિકી અને ટાઇટલને પડકારતા નવા દાવાઓ નોંધવા પર રોક લગાવી છે.તેણે આગામી આદેશો સુધી વિવાદિત ધાર્મિક સ્થળોના સર્વે પર પણ પ્રતિબંધ મૂક્યો છે.ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ સંજીવ ખન્ના દ્વારા ટ્રાયલ કોર્ટને કોઈ પણ ‘અસરકારક આદેશો’પસાર ન કરવા માટેના નિર્દેશનો ઉદ્દેશ વિવાદિત ધાર્મિક માળખાને લઈને હિન્દુ અને મુસ્લિમો વચ્ચેના તણાવને રોકવાનો છે.ઉત્તર પ્રદેશના સંભલમાં હિંસાને કારણે ચાર લોકોનાં મોત થયાંનાં બે અઠવાડિયાં પછી આ હસ્તક્ષેપ થયો હતો.ત્યાર બાદ નીચલી અદાલતે મુઘલ સમ્રાટ બાબરના સમયમાં બાંધવામાં આવેલી નગરની જામા મસ્જિદનું સર્વેક્ષણ કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો.સ્થાનિક કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરવામાં આવ્યા બાદ સર્વેનો આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો, જેમાં દાવો કરવામાં આવી રહ્યો હતો કે, જામા મસ્જિદ પ્રાચીન હરિહર મંદિરની જગ્યા પર ઊભી છે.
આ કેસના અરજદાર સુપ્રીમ કોર્ટના વકીલ વિષ્ણુશંકર જૈને જણાવ્યું હતું કે, સિવિલ જજે મસ્જિદની વિડિયોગ્રાફી અને ફોટોગ્રાફી સર્વે કરવા માટે એડવોકેટ કમિશનને આદેશ આપ્યો હતો.ભારતના તત્કાલીન મુખ્ય ન્યાયાધીશ ડી. વાય. ચંદ્રચુડની મૌખિક ટિપ્પણી બાદ કહેવામાં આવ્યું કે, સર્વેક્ષણ 1991ના પૂજા સ્થાન અધિનિયમનું ઉલ્લંઘન કરશે નહીં, સંભલના એક સહિત આવા ઘણા દાવાઓ અને સર્વેક્ષણો સામે આવ્યાં છે.આ કાયદો તત્કાલીન વડા પ્રધાન પી.વી. નરસિમ્હારાવની કોંગ્રેસ સરકારે રજૂ કર્યો હતો, જ્યારે રામ મંદિર આંદોલન ચરમસીમાએ હતું.
રાવ સરકારે બાબરી મસ્જિદના ધ્વંસ બાદ સંકટનો સામનો કર્યા બાદ આ કાયદો ઘડ્યો હતો. તેણે મુસ્લિમોને આશ્વાસન આપ્યું કે હવે વધુ મસ્જિદો પર પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવશે નહીં અને ઘણાં મંદિરોના ધ્વંસના ઇતિહાસને કોર્ટમાં ઉઠાવવા દેવામાં આવશે નહીં. આ પસાર થયો ત્યારે ભાજપે આ કાયદાની તુષ્ટિકરણના સાધન તરીકે ટીકા કરી હતી.દરમિયાન, સુપ્રીમ કોર્ટે 1991ના કાયદાને બંધારણીય પડકારની સુનાવણી કરવી જોઈએ. આ અરજીઓ 2020થી પેન્ડિંગ છે. મોદી સરકારે હજી સુધી આ મામલે કોર્ટને પોતાનું વલણ જણાવવાનું બાકી છે. અરજદારોએ આ કાયદાને મુખ્ય બે આધારો પર પડકાર્યો છે.
પ્રથમ, તે અદાલતોમાં નવા દાવાઓને પ્રતિબંધિત કરતો કાયદો પસાર કરવામાં આવ્યો ત્યારે અસ્તિત્વમાં રહેલા દાવાઓને દૂર કરીને ન્યાયિક સમીક્ષાની શક્તિને દૂર કરે છે.બીજું, કોઈ પૂજા સ્થળના ધાર્મિક ચરિત્રને નિર્ધારિત કરવા માટે કટ-ઓફ તારીખ તરીકે 15 ઓગસ્ટ, 1947ને પૂર્વવર્તી રીતે પસંદ કરવાનું મનસ્વી છે.2019માં અયોધ્યા કેસમાં પાંચ ન્યાયાધીશોની બંધારણીય બેંચના ચુકાદામાં સુપ્રીમ કોર્ટે 1991ના કાયદાને ‘બંધારણના મૂળભૂત માળખા’નો એક ભાગ તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો હતો.અલબત્ત, તે કિસ્સામાં 1991ના કાયદાને સીધો પડકાર આપવામાં આવ્યો ન હતો, પરંતુ કાયદાની બંધારણીય માન્યતા નક્કી કરવામાં કોર્ટનાં અવલોકનો હજી પણ સુસંગત હોઈ શકે છે.
ચાર અઠવાડિયાંમાં મોદી સરકારે કોર્ટને જણાવવું પડશે કે તે કાયદાનો બચાવ કરશે કે વિરોધ કરશે અથવા તેનું અર્થઘટન શું છે.1991ના કાયદા પાછળ મુખ્ય પ્રેરક ભાજપ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેનો રાજકીય મુકાબલો હતો. ઘણાં લોકો માને છે કે કોર્ટે એ સુનિશ્ચિત કરીને યોગ્ય કર્યું કે, નીચલી અદાલતોમાં લડાઈઓ દ્વારા તેને બાયપાસ કરી શકાય નહીં.બેન્ચના ન્યાયાધીશોમાંના એક જસ્ટિસ કે.વી. વિશ્વનાથને ધ્યાન દોર્યું હતું કે, 1991નો કાયદો માત્ર પહેલાંથી જ એમ્બેડેડ બંધારણીય સિદ્ધાંતોનું એક પ્રભાવી અભિવ્યક્તિ અથવા પુનરોચ્ચાર છે.
2020માં અયોધ્યા વિવાદ પર ચુકાદો આપતી વખતે કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે, આ કાયદો ‘બધા ધર્મોની સમાનતા અને બિનસાંપ્રદાયિકતા, જે બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો એક ભાગ છે, તેના પ્રતિ બંધારણીય પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવે છે.આ ચુકાદાથી બંધારણના પાયાના લક્ષણ તરીકે ‘નોન-પ્રોગ્રેશન’ને પણ માન્યતા મળી હતી.આમ, બંધારણના 75મા વર્ષમાં પ્રજાસત્તાક માટે માર્ગદર્શક પ્રકાશ, પૂજાસ્થળ કાયદાનું શું થાય છે તે આ વૈવિધ્યસભર રાષ્ટ્રના ભાવિને આકાર આપવામાં ઇતિહાસની ભૂમિકા ખૂબ જ સારી રીતે નક્કી કરી શકે છે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.