દક્ષિણ ઓડિશામાં ગાઢ જંગલો અને ઢાળવાળી ટેકરીઓથી ઘેરાયેલો કોરાપુટ પ્રદેશ લાંબા સમયથી ફક્ત તેની આદિવાસી સંસ્કૃતિ અને કુદરતી સૌંદર્ય માટે જાણીતો હતો પરંતુ છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં આ ભૂમિમાંથી એક નવી સુગંધ ઉભરી આવી છે: કોફીની સુગંધ અને તે પણ, એક એવી કોફી જે ફક્ત ઓડિશા જ નહીં પરંતુ ભારતને પાર કરીને આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં પહોંચી છે. ગત રવિવાર, 26 ઓક્ટોબરના રોજ વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ‘મન કી બાત’માં આ કોફીનો ખાસ ઉલ્લેખ કર્યો અને કહ્યું કે તેનો સ્વાદ ‘ગજબ’ છે. ઓડિશાના કોરાપુટ પ્રદેશમાં ઉગાડવામાં આવતી આ ખાસ કોફીને કોરાપુટ કોફી કહેવામાં આવે છે. લગભગ 100 વર્ષ પહેલાં રાજાના પ્રયોગ તરીકે ઉદ્ભવેલી આ કોફી હવે વિશ્વભરમાં ‘ભારતીય કોફી’ તરીકે ઓળખાય છે.
કોરાપુટ કોફી શું છે?: આ પ્રશ્ન ફક્ત ત્યારે જ અર્થપૂર્ણ છે જો તમે બે કોફી વચ્ચે તફાવત સમજી શકો અને જો તમને ખબર હોય કે કોફીના કેટલા પ્રકારો છે. એસ્પ્રેસો, કેપ્પુચીનો, લટ્ટે અને મોચા એ બધી તૈયારીની પદ્ધતિના આધારે વિવિધ પ્રકારની કોફી છે પરંતુ શું તમે જાણો છો કે બીન્સની ગુણવત્તાના આધારે કોફીના ચાર મુખ્ય પ્રકારો છે.
૧. રોબસ્ટા કોફી બીન્સ: આ વિશ્વમાં બીજા ક્રમનું સૌથી વધુ ઉગાડવામાં આવતું કોફી બીન્સ છે. તે ખાસ કરીને યુરોપ, મધ્ય પૂર્વ અને આફ્રિકામાં લોકપ્રિય છે. તીખા અને ક્યારેક સહેજ કડવા સ્વાદ સાથે આ બીન્સમાં કેફિનનું પ્રમાણ વધુ હોય છે અને તેની સુગંધ તીવ્ર હોય છે.
૨. અરેબિકા: સૌથી વધુ લોકપ્રિય અને વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાતું કોફી બીન્સ છે. તે ઇથોપિયામાં ઉદ્ભવ્યું હતું અને એવું કહેવાય છે કે આ મનુષ્યો દ્વારા પીવામાં આવતી પ્રથમ કોફી હતી. પાછળથી તે અરબમાં ખૂબ જ લોકપ્રિય બન્યું અને તેથી તેનું નામ પડ્યું – અરેબિકા. તે બ્રાઝિલના પર્વતીય વરસાદી જંગલો જેવા ઊંચાઈવાળા વિસ્તારોમાં ઊગે છે. આજે બ્રાઝિલ અરેબિકાનું સૌથી મોટું ઉત્પાદક છે. તેનો સ્વાદ રોબસ્ટા કરતાં થોડો નરમ, મીઠો અને વધુ સુગંધિત છે.
૩.લાઇબેરિકા: તે લાઇબેરિયા અને આફ્રિકા આસપાસના દેશોમાં જોવા મળે છે. તેમાં ફૂલોની સુગંધ હોય છે. જો કે તે ખૂબ જ ઓછા પ્રમાણમાં ઉગાડવામાં આવે છે, જે વિશ્વની કોફીના માત્ર 2% હિસ્સો ધરાવે છે.
- એક્સેલસા: જે હવે લાઇબેરિકાનો એક પ્રકાર માનવામાં આવે છે, તે મોટાભાગે દક્ષિણ પૂર્વ એશિયામાં ઉગાડવામાં આવે છે અને ઘણી ઓછી માત્રામાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં થોડો ફળ જેવો અને થોડો ખાટો-મીઠો સ્વાદ હોય છે. તેમાં કેફિન પણ ઓછું હોય છે.
કોરાપુટ કોફી એ અરેબિકા પ્રકારની કોફી છે, જેનો ઇતિહાસ 100 વર્ષ જૂનો છે. કોરાપુટ એ દક્ષિણ ઓડિશામાં એક સ્થળનું નામ છે, જ્યાં આ કોફી પ્રથમ વખત ઉગાડવામાં આવી હતી. આ કારણે કોરાપુટ કોફી નામ પ્રખ્યાત થયું હતું.
કોરાપુટમાં કોફીની ખેતી કોઈ કોર્પોરેટ પ્રોજેક્ટ ન હતી પરંતુ રાજાનો પ્રયોગ હતો. કોરાપુટમાં કોફીની કહાની 1930માં શરૂ થઈ હતી, જ્યારે જયપુર રાજ્યના મહારાજા રાજ બહાદુર રામચંદ્ર દેવે સૌ પ્રથમ અહીં કોફીની ખેતી શરૂ કરી હતી. સ્વતંત્રતા પછી ઓડિશા સરકારે રસ લીધો અને સરકારના માટી સંરક્ષણ વિભાગે મચ્છકુંડ જળવિદ્યુત પ્રોજેક્ટમાં કાંપ અટકાવવા માટે કોરાપુટમાં મોટા પાયે કોફી ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું.
1950 અને 1960ના દાયકામાં કોફી બોર્ડ ઓફ ઈન્ડિયા અને ઓડિશા રાજ્ય સરકારે આ રાજાના પ્રયોગને સંગઠિત ખેતીમાં પરિવર્તિત કર્યો હતો. આ પ્રયાસોના પરિણામે કોરાપુટમાં હવે આશરે 3,500 હેક્ટર જમીન પર કોફીની ખેતી થાય છે. આમાંથી, આશરે 778 હેક્ટર ખાનગી રીતે ઉગાડવામાં આવે છે, જેનું સંચાલન આશરે 4,300 આદિવાસી ખેડૂતો દ્વારા કરવામાં આવે છે. કોરાપુટ કોફીએ તેના શ્રેષ્ઠ દિવસો જોયા જ્યારે ઓડિશા સરકારે તેને 2019માં બ્રાન્ડ તરીકે લોન્ચ કરી અને આઉટલેટ્સ ઉપરાંત ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ દ્વારા સ્થાનિક અને આંતરરાષ્ટ્રીય બજારોમાં તેનું વેચાણ નોંધપાત્ર રીતે વધાર્યું હતું.
કોરાપુટ હવે ખેતી અને સંગઠિત માર્કેટિંગના મોડેલ તરીકે ઉભરી આવ્યું છે. અહીંના અનુભવથી પ્રેરિત થઈને વધુ ખેડૂતો કોફીની ખેતી અપનાવી રહ્યા છે. સરકારી અભ્યાસ મુજબ, કોરાપુટમાં 1,46,૦૦૦ હેક્ટર જમીન કોફીની ખેતી માટે યોગ્ય છે. પરિણામે, જિલ્લા વહીવટીતંત્રે 2025-26માં 1,000 હેક્ટર જમીન પર કોફી માટે છાંયડાના વાવેતર શરૂ કરવાનો નિર્ણય લીધો છે.
કોરાપુટ કોફીની વિશેષતા શું છે?: કોરાપુટની સાચી સુંદરતા તેની માટી અને આબોહવામાં રહેલી છે. આ પ્રદેશ પૂર્વી ઘાટના ખોળામાં વસેલો છે. ઊંચા ટેકરાઓ, ઊંડી ખીણો, વહેતી નદીઓ અને ભવ્ય ધોધ ચારે બાજુ છે. વૃક્ષોથી ઢંકાયેલાં જંગલો આ વિસ્તારની સુંદરતામાં વધારો કરે છે. કોરાપુટની હવા ભેજવાળી છે અને પુષ્કળ સૂર્યપ્રકાશ મેળવે છે. આ વાતાવરણ કોફીના છોડ માટે યોગ્ય માનવામાં આવે છે. સમુદ્ર સપાટીથી 3,000 થી 4,500 ફૂટની ઊંચાઈ પર સ્થિત કોરાપુટની કોફી ધીમે ધીમે પાકે છે. આ ધીમી પાકવાની પ્રક્રિયા અનોખો સ્વાદ લાવે છે. કોરાપુટ કોફી તેની તીખાશ, ચોકલેટ જેવી મીઠાશ અને સૂક્ષ્મ ફૂલોની સુગંધ માટે જાણીતી છે.
કોરાપુટ કોફીની વિશેષતા ફક્ત તેનો સ્વાદ જ નથી પરંતુ તેની ખેતી પદ્ધતિ પણ છે. કોરાપુટમાં કોફી સંપૂર્ણપણે ઓર્ગેનિક રીતે ઉગાડવામાં આવે છે. લાલ અને પાકેલી ચેરી હાથથી ચૂંટેલી, સૂકવવામાં, શેકીને અને પીસીને બનાવવામાં આવે છે. ઓડિશાના આદિજાતિ વિકાસ સહકારી નિગમ લિમિટેડ (TDCCOL)ના મેનેજિંગ ડિરેક્ટર માનસી નિંભલ સમજાવે છે કે કોરાપુટ કોફીની ગુણવત્તા જાળવવા માટે કોરાપુટના પ્રોસેસિંગ યુનિટમાં ફળને કાપણીની રાત્રે જ કાઢી નાખવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ બીજને 11 દિવસ સુધી તડકામાં સૂકવવામાં આવે છે. આ સમગ્ર પ્રક્રિયા આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણો અનુસાર હાથ ધરવામાં આવે છે, તેથી જ તેનો સ્વાદ વૈશ્વિક ગુણવત્તાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. TDCCOL એ કોરાપુટ કોફીની ખરીદી, સૂકવણી, ગ્રેડિંગ અને માર્કેટિંગ માટે જવાબદાર સંસ્થા છે.
ભારતમાં કોફીનું ઉત્પાદન: જ્યારે કોરાપુટ કોફીએ વૈશ્વિક માન્યતા મેળવી છે, તે રાજ્ય જ્યાં તે ઉગાડવામાં આવે છે તે દેશનું સૌથી મોટું કોફી ઉત્પાદક નથી. ભારત વિશ્વના સૌથી મોટા કોફી ઉત્પાદકોમાં બ્રાઝિલ, વિયેતનામ, કોલંબિયા, ઇન્ડોનેશિયા, ઇથોપિયા અને હોન્ડુરાસ પછી છઠ્ઠા ક્રમે છે. જો તમારે ભારતના વૈશ્વિક દરજ્જા માટે કોઈ એક રાજ્યનો આભાર માનવો હોય, તો તે કર્ણાટક છે. પશ્ચિમ ઘાટનું આદર્શ વાતાવરણ આ રાજ્યને દેશની 70%થી વધુ કોફી ઉગાડવામાં મદદરૂપ થાય છે. પછી કેરળ આવે છે, જે ભારતની કોફીનું આશરે 20 % ઉત્પાદન કરે છે. અહીંના મુખ્ય પ્રદેશો વાયનાડ અને ઇડુક્કીના કેટલાક ભાગો છે, જ્યાં ભારે વરસાદ અને છાયાવાળા વાવેતરને કારણે રોબસ્ટા કોફીનું મોટા પાયે ઉત્પાદન થાય છે.
તમિલનાડુ ભારતની કોફીનું આશરે 5% ઉત્પાદન કરે છે. નીલગિરિ ટેકરીઓ અને શેવરોય ટેકરીઓ પર ઠંડી આબોહવા અને ફળદ્રુપ જમીન કોફી માટે આદર્શ છે. ભારતની બાકીની કોફી ઉત્તરપૂર્વીય રાજ્યો, આંધ્રપ્રદેશ, ઓડિશા અને મહારાષ્ટ્રમાં ઉગાડવામાં આવે છે.
ઉત્તરપૂર્વમાં નાગાલેન્ડ અને મેઘાલય જેવાં રાજ્યોમાં કોફી ઉગાડવામાં આવે છે. આંધ્રપ્રદેશની અરાકુ ખીણ પહેલાંથી જ આદિવાસી સમુદાયોમાં તેના ઓર્ગેનિક કોફી ચળવળ માટે વૈશ્વિક માન્યતા મેળવી ચૂકી છે. મહારાષ્ટ્રની કોફી મુખ્યત્વે ચંદ્રપુર અને ગઢચિરોલી પ્રદેશોમાંથી આવે છે અને ઓડિશામાં કોરાપુટ કોફી ઉત્પાદન માટે એક નવા અને મુખ્ય કેન્દ્ર તરીકે ઊભરી રહ્યું છે.
