શું આ ચૂંટણી જીતવા માટે રાજકારણને કારણે છે? છેવટે, મતદારોને ઉશ્કેરવા માટે ભાષાનો ઉપયોગ કરવો એ એક જૂનું હથિયાર છે. તમિલનાડુના શાસક ડીએમકે અને ભાજપ વચ્ચે કેન્દ્રની ત્રિભાષા નીતિ અને ‘હિન્દી લાદવા’ અંગેનો સંઘર્ષ – ત્યારે ગંભીર બની ગયો જ્યારે તમિલનાડુના સીએમ એમ કે સ્ટાલિન અને તેમના પુત્ર નાયબ સીએમ ઉદયનિધિ સ્ટાલિને કહ્યું કે, ‘‘હિન્દી સ્વીકારનારા રાજ્યો તેમની માતૃભાષા ગુમાવી દે છે.’’ અને તેઓ ‘ભાષા યુદ્ધ’ માટે તૈયાર છે. કેન્દ્રીય શિક્ષણ પ્રધાન ધર્મેન્દ્ર પ્રધાન પર સ્ટાલિનનો હુમલો ત્યારે થયો જ્યારે તેમણે જાહેર કર્યું કે જ્યાં સુધી તેઓ નવી શિક્ષણ નીતિ લાગુ ન કરે ત્યાં સુધી કેન્દ્ર ભંડોળ પૂરું પાડી શકશે નહીં, જેમાં ત્રણ ભાષાઓ શીખવવાની વાત કહેવામાં આવી છે.
તમિલનાડુના નેતાઓનું કહેવું છે કે રાજ્ય ફક્ત તેના હકની માંગ કરી રહ્યું છે, શિક્ષણ માટે કેન્દ્ર સરકારના ભંડોળ અને કરના વિનિમયમાંથી ચૂકવવાનાં નાણાં બંનેના સંદર્ભમાં. પ્રધાને જાહેર કર્યું કે, રાજ્યને ચાલુ સમગ્ર શિક્ષા મિશન માટે લગભગ 2,400 કરોડ રૂપિયાનું ભંડોળ મળશે નહીં, જ્યાં સુધી તે રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિને સંપૂર્ણ રીતે અપનાવે નહીં. તમિલનાડુ ઐતિહાસિક રીતે ‘બે ભાષા’ નીતિ ધરાવે છે. એટલે કે તમિલ અને અંગ્રેજી શીખવવામાં આવે છે.
રાજ્યમાં 1930 અને 1960ના દાયકામાં મોટા પાયે હિન્દી વિરોધી આંદોલનો જોવા મળ્યા હતા. દક્ષિણનાં રાજ્યો હંમેશાં હિન્દી થોપવાનો વિરોધ કરતા રહ્યા છે. ભલે, નવી શિક્ષણ નીતિમાં ત્રણ ભાષાના સૂત્રની વાત કરવામાં આવી હોય – જ્યાં કોઈપણ પ્રદેશ પર કોઈપણ ભાષા લાદવાના પ્રયાસના કોઈ સીધા પુરાવા નથી. કદાચ, જો સૂત્રને અંતિમ સ્વરૂપ આપતા પહેલા વ્યાપક પરામર્શ કરવામાં આવ્યો હોત તો વસ્તુઓને વધુ સારી રીતે સંભાળી શકાઈ હોત. કેટલાંક રાજ્યો તેને પાછલા બારણેથી હિન્દી લાવવાની એક ચાલાક રીત તરીકે જોઈ રહ્યા છે.
થોડા દિવસો પહેલા મુંબઈમાં મરાઠીના સ્થાન અંગે આરએસએસ વિચારક સુરેશ ભૈયાજી જોશીની ટિપ્પણી પર થયેલા વિવાદે ભાષા ચર્ચા પર પ્રકાશ પાડ્યો છે. તે ઘણા ચાલી રહેલા વિવાદો સાથે જોડાયેલો છે. જેમ કે, નવી શિક્ષણ નીતિમાં પ્રસ્તાવિત ત્રણ ભાષાના સૂત્ર પર વિવાદ. તે દર્શાવે છે કે દેશ પર એક ભાષા થોપી શકાય તો શું સમસ્યાઓ ઊભી થશે.
જોશીની ટિપ્પણી – ‘‘મુંબઈમાં એક પણ ભાષા નથી અને જો તમે મુંબઈમાં રહેતા હોવ તો તે જરૂરી નથી કે તમારે મરાઠી શીખવી પડે’’-એ મહારાષ્ટ્રની ભાવનાઓને ઠેસ પહોંચાડી છે. 1960માં મહારાષ્ટ્ર સંઘર્ષ સમિતિ દ્વારા ચાર વર્ષ ચાલેલા લાંબા આંદોલન બાદ રાજ્યની રચના કરવામાં આવી હતી, જેણે પશ્ચિમ અને મધ્ય ભારતના જિલ્લાઓમાં રહેતા મૂળ મરાઠી ભાષીઓના એક રાજ્યની રચનાની હિમાયત કરી હતી.
સમિતિની એક મુખ્ય માંગ એ હતી કે મુંબઈ, જે એ સમયે બોમ્બે હતું, આ નવા રાજ્યની રાજધાની હોવી જોઈએ. કેટલાંક લોકોએ દલીલ કરી હતી કે, બોમ્બે ગુજરાતનો ભાગ હોવો જોઈએ અથવા મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાત બંનેથી સ્વતંત્ર રહેવું જોઈએ. જોશીએ બાદમાં સ્પષ્ટતા કરી કે તેમની ટિપ્પણીઓને ખોટી રીતે સમજવામાં આવી હતી, પરંતુ તેમણે તેમના સ્પષ્ટીકરણમાં એક મુદ્દો પણ પુનરાવર્તિત કર્યો કે, મુંબઈ સહઅસ્તિત્વનું એક મહાન ઉદાહરણ છે કે, ભારતમાં આટલી બધી અલગ-અલગ ભાષાઓ બોલતા લોકો એકસાથે રહે છે – પ્રાસંગિક છે.
સંસાધનો, ખાસ કરીને નોકરીઓ માટેની સ્પર્ધા, ઘણીવાર હિતોના નાજૂક સંતુલનને બગાડી નાખે છે અને ટૂંકી દૃષ્ટિ ધરાવતા લોકપ્રિય રાજકારણીઓ સંકુચિત ચૂંટણી લાભ માટે નારાજગીને વેગ આપવા અને મતદારોનું ધ્રુવીકરણ કરવા માટે ભાષાનો ઉપયોગ એક હથિયાર તરીકે કરે છે. ભારતના મોટા ભાગના મોટા મહાનગરો-ખાસ કરીને મુંબઈ ઉપરાંત બેંગલુરુ, ચેન્નાઈ અને ગુરુગ્રામ એ શેરી આંદોલનો, શહેરોના નામ બદલવા અને સ્થાનિક ભાષાને અન્ય ભાષાઓ કરતાં વિશેષાધિકાર આપવાથી લઈને સ્થાનિક રહેવાસીઓને નોકરીઓ અનામત રાખવાના સ્વરૂપમાં વિભાજનકારી રાજકારણનો અનુભવ કર્યો છે.
મોટા શહેરો દરેક જગ્યાએથી પ્રતિભાઓને આકર્ષે છે અને વિવિધ ધર્મો અને જાતિઓના સહઅસ્તિત્વનું વાતાવરણ બનાવે છે. ભાષા હંમેશાં આપણા રાજકારણમાં એક મુખ્ય ખામી રહી છે, જેણે ભારતીય સંઘવાદની રૂપરેખાને પણ આકાર આપ્યો છે. કેટલાક લોકોએ દેશ માટે એક સામાન્ય રાષ્ટ્રીય/સત્તાવાર ભાષાની હિમાયત કરી છે.
અન્ય લોકોએ બધી માન્ય ભાષાઓને સમાન ગણવા અને કોઈપણ એક ભાષાને સત્તાવાર અથવા રાષ્ટ્રીય ભાષા તરીકે લાદવાની વિરુદ્ધ દલીલ કરી છે. 1920ના નાગપુર કોંગ્રેસ અધિવેશનમાં ભાષાકીય સિદ્ધાંતના આધારે પ્રાંતીય કોંગ્રેસ સમિતિઓની તરફેણમાં ઠરાવ પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. રાષ્ટ્રવાદી ભાવનાના ઉદય સાથે ભારતના વિવિધ ભાગોમાં ભાષાકીય ઉપ-રાષ્ટ્રવાદનો ઉદય થયો. નાગપુર ઠરાવે આ વિકાસની આગાહી કરી હતી અને બંને વચ્ચે કરાર કરવાની જરૂરિયાતને માન્યતા આપી હતી. ભારત સ્વતંત્ર થયા પછી રાજ્યોનું પુનર્ગઠન કરવાની માંગ કરવામાં આવી હતી.
જાહેર વિરોધ પછી પ્રથમ રાજ્ય પુનર્ગઠન સમિતિ (એસઆરસી)ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી અને 1956માં દક્ષિણ ભારતમાં પ્રાંતોનું પુનર્ગઠન થયું હતું. ભારતના ઉત્તરપૂર્વમાં પણ મુખ્ય ભાષા-કેન્દ્રિત રાજકીય આંદોલન જોવા મળ્યા હતા, જેમાં આસામ આંદોલન સૌથી હિંસક હતું. આપણે એ ધ્યાનમાં રાખવું પડશે કે સમગ્ર ભારતમાં એક સામાન્ય ભાષાની ઇચ્છા રાખવી અથવા તેને લાગુ કરવી એ ભારતના રાજકીય અને બંધારણીય ઇતિહાસની વિરુદ્ધ છે. આપણા સમયનો એક મોટો રાજકીય પડકાર એ છે કે પ્રાદેશિક ભાષાકીય ગૌરવને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર-રાજ્યની માગણીઓ સાથે સંતુલિત કરવું. બંને ખરેખર સંઘીય પ્રણાલીમાં સાથે રહી શકે છે: સમયાંતરે થતા અને કદાચ અનિવાર્ય, તણાવમાં વૃદ્ધિને ‘ગિવ એન્ડ ટેક’ની રીતે અને બંધારણમાં દર્શાવેલ સિદ્ધાંતોની અંદર જ ઉકેલવા જોઈએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
શું આ ચૂંટણી જીતવા માટે રાજકારણને કારણે છે? છેવટે, મતદારોને ઉશ્કેરવા માટે ભાષાનો ઉપયોગ કરવો એ એક જૂનું હથિયાર છે. તમિલનાડુના શાસક ડીએમકે અને ભાજપ વચ્ચે કેન્દ્રની ત્રિભાષા નીતિ અને ‘હિન્દી લાદવા’ અંગેનો સંઘર્ષ – ત્યારે ગંભીર બની ગયો જ્યારે તમિલનાડુના સીએમ એમ કે સ્ટાલિન અને તેમના પુત્ર નાયબ સીએમ ઉદયનિધિ સ્ટાલિને કહ્યું કે, ‘‘હિન્દી સ્વીકારનારા રાજ્યો તેમની માતૃભાષા ગુમાવી દે છે.’’ અને તેઓ ‘ભાષા યુદ્ધ’ માટે તૈયાર છે. કેન્દ્રીય શિક્ષણ પ્રધાન ધર્મેન્દ્ર પ્રધાન પર સ્ટાલિનનો હુમલો ત્યારે થયો જ્યારે તેમણે જાહેર કર્યું કે જ્યાં સુધી તેઓ નવી શિક્ષણ નીતિ લાગુ ન કરે ત્યાં સુધી કેન્દ્ર ભંડોળ પૂરું પાડી શકશે નહીં, જેમાં ત્રણ ભાષાઓ શીખવવાની વાત કહેવામાં આવી છે.
તમિલનાડુના નેતાઓનું કહેવું છે કે રાજ્ય ફક્ત તેના હકની માંગ કરી રહ્યું છે, શિક્ષણ માટે કેન્દ્ર સરકારના ભંડોળ અને કરના વિનિમયમાંથી ચૂકવવાનાં નાણાં બંનેના સંદર્ભમાં. પ્રધાને જાહેર કર્યું કે, રાજ્યને ચાલુ સમગ્ર શિક્ષા મિશન માટે લગભગ 2,400 કરોડ રૂપિયાનું ભંડોળ મળશે નહીં, જ્યાં સુધી તે રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિને સંપૂર્ણ રીતે અપનાવે નહીં. તમિલનાડુ ઐતિહાસિક રીતે ‘બે ભાષા’ નીતિ ધરાવે છે. એટલે કે તમિલ અને અંગ્રેજી શીખવવામાં આવે છે.
રાજ્યમાં 1930 અને 1960ના દાયકામાં મોટા પાયે હિન્દી વિરોધી આંદોલનો જોવા મળ્યા હતા. દક્ષિણનાં રાજ્યો હંમેશાં હિન્દી થોપવાનો વિરોધ કરતા રહ્યા છે. ભલે, નવી શિક્ષણ નીતિમાં ત્રણ ભાષાના સૂત્રની વાત કરવામાં આવી હોય – જ્યાં કોઈપણ પ્રદેશ પર કોઈપણ ભાષા લાદવાના પ્રયાસના કોઈ સીધા પુરાવા નથી. કદાચ, જો સૂત્રને અંતિમ સ્વરૂપ આપતા પહેલા વ્યાપક પરામર્શ કરવામાં આવ્યો હોત તો વસ્તુઓને વધુ સારી રીતે સંભાળી શકાઈ હોત. કેટલાંક રાજ્યો તેને પાછલા બારણેથી હિન્દી લાવવાની એક ચાલાક રીત તરીકે જોઈ રહ્યા છે.
થોડા દિવસો પહેલા મુંબઈમાં મરાઠીના સ્થાન અંગે આરએસએસ વિચારક સુરેશ ભૈયાજી જોશીની ટિપ્પણી પર થયેલા વિવાદે ભાષા ચર્ચા પર પ્રકાશ પાડ્યો છે. તે ઘણા ચાલી રહેલા વિવાદો સાથે જોડાયેલો છે. જેમ કે, નવી શિક્ષણ નીતિમાં પ્રસ્તાવિત ત્રણ ભાષાના સૂત્ર પર વિવાદ. તે દર્શાવે છે કે દેશ પર એક ભાષા થોપી શકાય તો શું સમસ્યાઓ ઊભી થશે.
જોશીની ટિપ્પણી – ‘‘મુંબઈમાં એક પણ ભાષા નથી અને જો તમે મુંબઈમાં રહેતા હોવ તો તે જરૂરી નથી કે તમારે મરાઠી શીખવી પડે’’-એ મહારાષ્ટ્રની ભાવનાઓને ઠેસ પહોંચાડી છે. 1960માં મહારાષ્ટ્ર સંઘર્ષ સમિતિ દ્વારા ચાર વર્ષ ચાલેલા લાંબા આંદોલન બાદ રાજ્યની રચના કરવામાં આવી હતી, જેણે પશ્ચિમ અને મધ્ય ભારતના જિલ્લાઓમાં રહેતા મૂળ મરાઠી ભાષીઓના એક રાજ્યની રચનાની હિમાયત કરી હતી.
સમિતિની એક મુખ્ય માંગ એ હતી કે મુંબઈ, જે એ સમયે બોમ્બે હતું, આ નવા રાજ્યની રાજધાની હોવી જોઈએ. કેટલાંક લોકોએ દલીલ કરી હતી કે, બોમ્બે ગુજરાતનો ભાગ હોવો જોઈએ અથવા મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાત બંનેથી સ્વતંત્ર રહેવું જોઈએ. જોશીએ બાદમાં સ્પષ્ટતા કરી કે તેમની ટિપ્પણીઓને ખોટી રીતે સમજવામાં આવી હતી, પરંતુ તેમણે તેમના સ્પષ્ટીકરણમાં એક મુદ્દો પણ પુનરાવર્તિત કર્યો કે, મુંબઈ સહઅસ્તિત્વનું એક મહાન ઉદાહરણ છે કે, ભારતમાં આટલી બધી અલગ-અલગ ભાષાઓ બોલતા લોકો એકસાથે રહે છે – પ્રાસંગિક છે.
સંસાધનો, ખાસ કરીને નોકરીઓ માટેની સ્પર્ધા, ઘણીવાર હિતોના નાજૂક સંતુલનને બગાડી નાખે છે અને ટૂંકી દૃષ્ટિ ધરાવતા લોકપ્રિય રાજકારણીઓ સંકુચિત ચૂંટણી લાભ માટે નારાજગીને વેગ આપવા અને મતદારોનું ધ્રુવીકરણ કરવા માટે ભાષાનો ઉપયોગ એક હથિયાર તરીકે કરે છે. ભારતના મોટા ભાગના મોટા મહાનગરો-ખાસ કરીને મુંબઈ ઉપરાંત બેંગલુરુ, ચેન્નાઈ અને ગુરુગ્રામ એ શેરી આંદોલનો, શહેરોના નામ બદલવા અને સ્થાનિક ભાષાને અન્ય ભાષાઓ કરતાં વિશેષાધિકાર આપવાથી લઈને સ્થાનિક રહેવાસીઓને નોકરીઓ અનામત રાખવાના સ્વરૂપમાં વિભાજનકારી રાજકારણનો અનુભવ કર્યો છે.
મોટા શહેરો દરેક જગ્યાએથી પ્રતિભાઓને આકર્ષે છે અને વિવિધ ધર્મો અને જાતિઓના સહઅસ્તિત્વનું વાતાવરણ બનાવે છે. ભાષા હંમેશાં આપણા રાજકારણમાં એક મુખ્ય ખામી રહી છે, જેણે ભારતીય સંઘવાદની રૂપરેખાને પણ આકાર આપ્યો છે. કેટલાક લોકોએ દેશ માટે એક સામાન્ય રાષ્ટ્રીય/સત્તાવાર ભાષાની હિમાયત કરી છે.
અન્ય લોકોએ બધી માન્ય ભાષાઓને સમાન ગણવા અને કોઈપણ એક ભાષાને સત્તાવાર અથવા રાષ્ટ્રીય ભાષા તરીકે લાદવાની વિરુદ્ધ દલીલ કરી છે. 1920ના નાગપુર કોંગ્રેસ અધિવેશનમાં ભાષાકીય સિદ્ધાંતના આધારે પ્રાંતીય કોંગ્રેસ સમિતિઓની તરફેણમાં ઠરાવ પસાર કરવામાં આવ્યો હતો. રાષ્ટ્રવાદી ભાવનાના ઉદય સાથે ભારતના વિવિધ ભાગોમાં ભાષાકીય ઉપ-રાષ્ટ્રવાદનો ઉદય થયો. નાગપુર ઠરાવે આ વિકાસની આગાહી કરી હતી અને બંને વચ્ચે કરાર કરવાની જરૂરિયાતને માન્યતા આપી હતી. ભારત સ્વતંત્ર થયા પછી રાજ્યોનું પુનર્ગઠન કરવાની માંગ કરવામાં આવી હતી.
જાહેર વિરોધ પછી પ્રથમ રાજ્ય પુનર્ગઠન સમિતિ (એસઆરસી)ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી અને 1956માં દક્ષિણ ભારતમાં પ્રાંતોનું પુનર્ગઠન થયું હતું. ભારતના ઉત્તરપૂર્વમાં પણ મુખ્ય ભાષા-કેન્દ્રિત રાજકીય આંદોલન જોવા મળ્યા હતા, જેમાં આસામ આંદોલન સૌથી હિંસક હતું. આપણે એ ધ્યાનમાં રાખવું પડશે કે સમગ્ર ભારતમાં એક સામાન્ય ભાષાની ઇચ્છા રાખવી અથવા તેને લાગુ કરવી એ ભારતના રાજકીય અને બંધારણીય ઇતિહાસની વિરુદ્ધ છે. આપણા સમયનો એક મોટો રાજકીય પડકાર એ છે કે પ્રાદેશિક ભાષાકીય ગૌરવને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર-રાજ્યની માગણીઓ સાથે સંતુલિત કરવું. બંને ખરેખર સંઘીય પ્રણાલીમાં સાથે રહી શકે છે: સમયાંતરે થતા અને કદાચ અનિવાર્ય, તણાવમાં વૃદ્ધિને ‘ગિવ એન્ડ ટેક’ની રીતે અને બંધારણમાં દર્શાવેલ સિદ્ધાંતોની અંદર જ ઉકેલવા જોઈએ.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.