સરકારે વર્તમાન નાણાકીય વર્ષ 2021-22માં દેશ સમક્ષ 400 અબજ ડોલરનો માલ નિકાસ કરવાનો લક્ષ્યાંક રાખ્યો છે. જે કોરોના પહેલાની નિકાસ કરતા લગભગ 30 ટકા વધારે છે. દેશે નિકાસ વધારવી જરૂરી છે કારણ કે, આપણે જરૂરી આયાત માટે વિદેશી મુદ્રા મેળવવાની છે. પરંતુ માલની નિકાસ કરીને આપણે મૂલ્યવાન સંસાધનોની નિકાસ કરીએ છીએ. આ નિકાસમાંથી મળેલી રકમ સાથે આપણે અમેરિકન અખરોટ અથવા સ્વિસ ચોકલેટ જેવા અન્ય માલની આયાત કરીએ છીએ. અંતિમ ધ્યેય દેશવાસીઓના વપરાશ માટેનો જ છે.
આપણે આપણા દેશવાસીઓને ચોખાની જેમ ઉત્પાદિત માલનો વપરાશ વધારી શકીએ છીએ અથવા પહેલા આપણાં સામાનની નિકાસ કરીને ચીનમાં બનાવેલા એલઇડી બલ્બની આયાત કરી શકીએ છીએ અને તેને દેશવાસીઓના વપરાશ માટે ઉપલબ્ધ કરાવી શકીએ છીએ. હવે સવાલ એ છે કે, શું આપણે નિકાસમાં માધ્યમે નાગરિકોનો વાપરાશ વધારવો જોઈએ અથવા તો આપણે આપણા માલનો વપરાશ સીધો વધારવો જોઈએ? જો આપણે જાતે એલઇડી બલ્બને ચીન જેટલો સસ્તો બનાવીએ તો ચોખાની નિકાસ અને બલ્બની આયાત કરવામાં કોઈ સમસ્યા રહેશે નહીં.
આજે વિશ્વમાં માત્ર એક જ બજાર સ્થપાયું છે. આપણાં ઉદ્યોગસાહસિકો ચીનમાં ફેક્ટરીઓ સ્થાપીને ચીનથી ભારત અને અન્ય દેશોમાં માલની નિકાસ કરી રહ્યા છે. જેના પરથી સ્પષ્ટ છે કે, અમારા ઉદ્યોગસાહસિકોને વિશ્વસ્તરીય ઉત્પાદન તકનીકો અને કાચા માલ માટે એક વૈશ્વિક બજાર ઉપલબ્ધ છે. એલઇડી બલ્બ બનાવવાની જેમ, આજે ભારતના ઉદ્યોગસાહસિક તેને ચાઇનામાં બનાવવાનું પસંદ કરે છે અને તેને ચીનથી ભારતમાં નિકાસ કરે છે.
તેમને ભારતમાં જ એલઇડી બલ્બ બનાવવાનું પસંદ નથી. જો કે, તેમની પાસે તકનીકીઓ અને કાચો માલ ઉપલબ્ધ છે. જ્યારે આપણા ઉદ્યોગસાહસિકો દેશમાં એલઇડી બલ્બનું ઉત્પાદન કરવા માંગતા નથી, ત્યારે એવું વિચારવું લગભગ અશક્ય લાગે છે કે અમે દેશમાં એલઇડી બલ્બ જેવા તમામ માલનું ઉત્પાદન કરીને તેના નિકાસમાં વધારો કરી શકીશું. આ સમસ્યાનું એક પાસું દેશની ન્યાય પ્રણાલી, શ્રમ કાયદાઓ વગેરે છે. જેના કારણે આપણા દેશમાં તમામ માલના ઉત્પાદનનો ખર્ચ વધી જાય છે. નિકાસના સંદર્ભમાં આપણા દેશની અમલદારશાહીનો અવરોધ છે.
મુંબઈના એક નિકાસકારે પોતાની કહાની વ્યક્ત કરાતા કહ્યું કે, તેઓએ ચોક્કસ દિવસ સુધી 40 ટન કેમિકલનું કન્ટેનર નિકાસ કરવાનું હતું. તેમનું કન્ટેનર સમયસર પોર્ટ પર પહોંચી ગયું હતું. પરંતુ બંદરના ઈન્સ્પેક્ટરે કહ્યું કે, તે કન્ટેનરમાં રાખવામાં આવેલા 25-25 લિટરના 1600 જર્કિન્સ બહાર કાઢસે અને તેનું વજન કરશે. આ કાર્ય કરવામાં ઈન્સ્પેક્ટરને 2 દિવસનો સમય લાગે છે અને જો નિકાસનો આદેશ રદ થાય તો તેને નુકસાની પણ ચૂકવવી પડી હોત. આ સ્થિતિમાં નિકાસકારે ઈન્સ્પેક્ટરને 50,000 રૂપિયાની લાંચ આપી અને તેનો માલ નિકાસ કર્યો.
સરકારે દેશમાં પોતાના ઉદ્યોગસાહસિકો દ્વારા માલનું ઉત્પાદન ન કરવાના કારણો જાણવા જોઈએ અને તેનું નિવારણ કરવું જોઈએ. ઘણા વિશ્લેષકો માને છે કે, જુદા જુદા દેશોમાં જુદા જુદા સમયે કોરોના સંકટની ઉત્પત્તિને કારણે આજે મોટા ઉદ્યોગસાહસિકો વિદેશથી આયાત કરેલા માલ પર નિર્ભર રહેવા માંગતા નથી. તેમને ડર છે કે, જો દેશમાં કાચો માલ સપ્લાય કરતા કોરોનાનું સંકટ આવે અને માલ સમયસર ન પહોંચે તો તેમનું પોતાનું ઉત્પાદન અટકી જશે.
તેથી જ આપણે વૈશ્વિક સ્તરે માલના ઉત્પાદનના ‘રાષ્ટ્રીયકરણ’ તરફ આગળ વધી રહ્યા છીએ. ઉદ્યોગસાહસિકો પોતાનો કાચો માલ જાતે બનાવવા માગે છે. આ પરિસ્થિતિમાં ત્રણ કારણોસર આપણા દેશમાંથી નિકાસ વધારવી મુશ્કેલ બનશે. પ્રથમ, તેના ઉદ્યોગસાહસિકો પોતે દેશમાં ઉત્પાદન કરવાનું પસંદ કરતા નથી. બીજું, આપણી અમલદારશાહી નિકાસમાં અવરોધો સર્જી રહી છે. ત્રીજું એ છે કે વૈશ્વિક બજાર રાષ્ટ્રીયકરણ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે.
જો કે, કેટલીક જરૂરિયાતો જેમ કે ઈંધણ તેલ અને ફોસ્ફેટ ખાતરોની આયાત માટે વિદેશી મુદ્રા મેળવવા માટે નિકાસમાં વધારો કરવો પડશે. આ દિશામાં સરકારે ત્રણેય સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવવો પડશે. પ્રથમ, ઉપર જણાવ્યાં મુજબ, માલના વૈશ્વિક વેપારનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવશે. પરંતુ નિષ્ણાતો માને છે કે, માહિતીનું વૈશ્વિકરણ વધુ ઝડપથી થશે. ઈન્ટરનેટના માધ્યમથી માહિતી અથવા સોફ્ટ માલ સરળતાથી એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ મોકલી શકાય છે. તે કોરોના દ્વારા અવરોધિત નથી. તેથી, ઉત્પાદિત માલની નિકાસ વધારવાને બદલે, જો સરકાર ઓનલાઇન શિક્ષણ, ટેલિમેડિસિન, અનુવાદ, સિનેમા, સંગીત વગેરે જેવી સેવાઓની નિકાસ પર ધ્યાન આપે તો આપણે સફળ થઈ શકીએ.
આપણે સેવાઓના સૂર્યોદય બજાર તરફ આગળ વધવું જોઈએ અને માલના વૈશ્વિક બજારની પાછળ ન દોડવું જોઈએ. બીજું, દેશના સાહસિકો પોતાનો દેશ છોડીને બાંગ્લાદેશ, વિયેતનામ, ચીન વગેરે દેશોમાં ફેક્ટરીઓ સ્થાપી રહ્યા છે, જેની પાછળ સામાજિક વિવાદોમાં વધારો દેખાય છે. આપણા દેશનું સામાજિક માળખું હચમચી રહ્યું છે. ઉદ્યોગસાહસિક આ પ્રકારના વાતાવરણમાં પોતાના પરિવાર અથવા પોતાનું જીવન મૂકવા માંગતા નથી. તેથી, તેમના માટે એવા દેશમાં કામ કરવું વધુ સારું છે જ્યાં તેમની અને તેમના પરિવારની સલામતીની ખાતરી હોય.
ત્રીજું, અમલદારશાહી દ્વારા નિકાસમાં અવરોધો ઊભા કરવામાં આવે છે. આ માટે ભ્રષ્ટ અધિકારીઓને સેવાનિવૃત્ત કરવા જરૂરી છે. પરંતુ એકલા આમ કરવાથી સફળતા નહીં મળે. જ્યારે ઉપરથી કડકતા કરવામાં આવે છે, ત્યારે નીચેના અધિકારીઓ કહે છે કે ઉપરથી કડકતા કરવામાં આવી રહી છે, તેથી અમને વધુ લાંચની જરૂર છે. તેથી, નીચેથી અધિકારીઓ દ્વારા ભ્રષ્ટાચાર અટકાવવા માટે જાહેર સહકારની વ્યવસ્થા કરવી પડશે. લોકોના સહયોગથી જ નીચેના ભ્રષ્ટાચાર અને અમલદારશાહીના અવરોધ દૂર કરી શકાય છે. આ પગલાંઓ સાથે, સરકાર હજુ પણ અમુક અંશે નિકાસમાં વૃદ્ધિ મેળવી કરી શકે છે.-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
સરકારે વર્તમાન નાણાકીય વર્ષ 2021-22માં દેશ સમક્ષ 400 અબજ ડોલરનો માલ નિકાસ કરવાનો લક્ષ્યાંક રાખ્યો છે. જે કોરોના પહેલાની નિકાસ કરતા લગભગ 30 ટકા વધારે છે. દેશે નિકાસ વધારવી જરૂરી છે કારણ કે, આપણે જરૂરી આયાત માટે વિદેશી મુદ્રા મેળવવાની છે. પરંતુ માલની નિકાસ કરીને આપણે મૂલ્યવાન સંસાધનોની નિકાસ કરીએ છીએ. આ નિકાસમાંથી મળેલી રકમ સાથે આપણે અમેરિકન અખરોટ અથવા સ્વિસ ચોકલેટ જેવા અન્ય માલની આયાત કરીએ છીએ. અંતિમ ધ્યેય દેશવાસીઓના વપરાશ માટેનો જ છે.
આપણે આપણા દેશવાસીઓને ચોખાની જેમ ઉત્પાદિત માલનો વપરાશ વધારી શકીએ છીએ અથવા પહેલા આપણાં સામાનની નિકાસ કરીને ચીનમાં બનાવેલા એલઇડી બલ્બની આયાત કરી શકીએ છીએ અને તેને દેશવાસીઓના વપરાશ માટે ઉપલબ્ધ કરાવી શકીએ છીએ. હવે સવાલ એ છે કે, શું આપણે નિકાસમાં માધ્યમે નાગરિકોનો વાપરાશ વધારવો જોઈએ અથવા તો આપણે આપણા માલનો વપરાશ સીધો વધારવો જોઈએ? જો આપણે જાતે એલઇડી બલ્બને ચીન જેટલો સસ્તો બનાવીએ તો ચોખાની નિકાસ અને બલ્બની આયાત કરવામાં કોઈ સમસ્યા રહેશે નહીં.
આજે વિશ્વમાં માત્ર એક જ બજાર સ્થપાયું છે. આપણાં ઉદ્યોગસાહસિકો ચીનમાં ફેક્ટરીઓ સ્થાપીને ચીનથી ભારત અને અન્ય દેશોમાં માલની નિકાસ કરી રહ્યા છે. જેના પરથી સ્પષ્ટ છે કે, અમારા ઉદ્યોગસાહસિકોને વિશ્વસ્તરીય ઉત્પાદન તકનીકો અને કાચા માલ માટે એક વૈશ્વિક બજાર ઉપલબ્ધ છે. એલઇડી બલ્બ બનાવવાની જેમ, આજે ભારતના ઉદ્યોગસાહસિક તેને ચાઇનામાં બનાવવાનું પસંદ કરે છે અને તેને ચીનથી ભારતમાં નિકાસ કરે છે.
તેમને ભારતમાં જ એલઇડી બલ્બ બનાવવાનું પસંદ નથી. જો કે, તેમની પાસે તકનીકીઓ અને કાચો માલ ઉપલબ્ધ છે. જ્યારે આપણા ઉદ્યોગસાહસિકો દેશમાં એલઇડી બલ્બનું ઉત્પાદન કરવા માંગતા નથી, ત્યારે એવું વિચારવું લગભગ અશક્ય લાગે છે કે અમે દેશમાં એલઇડી બલ્બ જેવા તમામ માલનું ઉત્પાદન કરીને તેના નિકાસમાં વધારો કરી શકીશું. આ સમસ્યાનું એક પાસું દેશની ન્યાય પ્રણાલી, શ્રમ કાયદાઓ વગેરે છે. જેના કારણે આપણા દેશમાં તમામ માલના ઉત્પાદનનો ખર્ચ વધી જાય છે. નિકાસના સંદર્ભમાં આપણા દેશની અમલદારશાહીનો અવરોધ છે.
મુંબઈના એક નિકાસકારે પોતાની કહાની વ્યક્ત કરાતા કહ્યું કે, તેઓએ ચોક્કસ દિવસ સુધી 40 ટન કેમિકલનું કન્ટેનર નિકાસ કરવાનું હતું. તેમનું કન્ટેનર સમયસર પોર્ટ પર પહોંચી ગયું હતું. પરંતુ બંદરના ઈન્સ્પેક્ટરે કહ્યું કે, તે કન્ટેનરમાં રાખવામાં આવેલા 25-25 લિટરના 1600 જર્કિન્સ બહાર કાઢસે અને તેનું વજન કરશે. આ કાર્ય કરવામાં ઈન્સ્પેક્ટરને 2 દિવસનો સમય લાગે છે અને જો નિકાસનો આદેશ રદ થાય તો તેને નુકસાની પણ ચૂકવવી પડી હોત. આ સ્થિતિમાં નિકાસકારે ઈન્સ્પેક્ટરને 50,000 રૂપિયાની લાંચ આપી અને તેનો માલ નિકાસ કર્યો.
સરકારે દેશમાં પોતાના ઉદ્યોગસાહસિકો દ્વારા માલનું ઉત્પાદન ન કરવાના કારણો જાણવા જોઈએ અને તેનું નિવારણ કરવું જોઈએ. ઘણા વિશ્લેષકો માને છે કે, જુદા જુદા દેશોમાં જુદા જુદા સમયે કોરોના સંકટની ઉત્પત્તિને કારણે આજે મોટા ઉદ્યોગસાહસિકો વિદેશથી આયાત કરેલા માલ પર નિર્ભર રહેવા માંગતા નથી. તેમને ડર છે કે, જો દેશમાં કાચો માલ સપ્લાય કરતા કોરોનાનું સંકટ આવે અને માલ સમયસર ન પહોંચે તો તેમનું પોતાનું ઉત્પાદન અટકી જશે.
તેથી જ આપણે વૈશ્વિક સ્તરે માલના ઉત્પાદનના ‘રાષ્ટ્રીયકરણ’ તરફ આગળ વધી રહ્યા છીએ. ઉદ્યોગસાહસિકો પોતાનો કાચો માલ જાતે બનાવવા માગે છે. આ પરિસ્થિતિમાં ત્રણ કારણોસર આપણા દેશમાંથી નિકાસ વધારવી મુશ્કેલ બનશે. પ્રથમ, તેના ઉદ્યોગસાહસિકો પોતે દેશમાં ઉત્પાદન કરવાનું પસંદ કરતા નથી. બીજું, આપણી અમલદારશાહી નિકાસમાં અવરોધો સર્જી રહી છે. ત્રીજું એ છે કે વૈશ્વિક બજાર રાષ્ટ્રીયકરણ તરફ આગળ વધી રહ્યું છે.
જો કે, કેટલીક જરૂરિયાતો જેમ કે ઈંધણ તેલ અને ફોસ્ફેટ ખાતરોની આયાત માટે વિદેશી મુદ્રા મેળવવા માટે નિકાસમાં વધારો કરવો પડશે. આ દિશામાં સરકારે ત્રણેય સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવવો પડશે. પ્રથમ, ઉપર જણાવ્યાં મુજબ, માલના વૈશ્વિક વેપારનું રાષ્ટ્રીયકરણ કરવામાં આવશે. પરંતુ નિષ્ણાતો માને છે કે, માહિતીનું વૈશ્વિકરણ વધુ ઝડપથી થશે. ઈન્ટરનેટના માધ્યમથી માહિતી અથવા સોફ્ટ માલ સરળતાથી એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ મોકલી શકાય છે. તે કોરોના દ્વારા અવરોધિત નથી. તેથી, ઉત્પાદિત માલની નિકાસ વધારવાને બદલે, જો સરકાર ઓનલાઇન શિક્ષણ, ટેલિમેડિસિન, અનુવાદ, સિનેમા, સંગીત વગેરે જેવી સેવાઓની નિકાસ પર ધ્યાન આપે તો આપણે સફળ થઈ શકીએ.
આપણે સેવાઓના સૂર્યોદય બજાર તરફ આગળ વધવું જોઈએ અને માલના વૈશ્વિક બજારની પાછળ ન દોડવું જોઈએ. બીજું, દેશના સાહસિકો પોતાનો દેશ છોડીને બાંગ્લાદેશ, વિયેતનામ, ચીન વગેરે દેશોમાં ફેક્ટરીઓ સ્થાપી રહ્યા છે, જેની પાછળ સામાજિક વિવાદોમાં વધારો દેખાય છે. આપણા દેશનું સામાજિક માળખું હચમચી રહ્યું છે. ઉદ્યોગસાહસિક આ પ્રકારના વાતાવરણમાં પોતાના પરિવાર અથવા પોતાનું જીવન મૂકવા માંગતા નથી. તેથી, તેમના માટે એવા દેશમાં કામ કરવું વધુ સારું છે જ્યાં તેમની અને તેમના પરિવારની સલામતીની ખાતરી હોય.
ત્રીજું, અમલદારશાહી દ્વારા નિકાસમાં અવરોધો ઊભા કરવામાં આવે છે. આ માટે ભ્રષ્ટ અધિકારીઓને સેવાનિવૃત્ત કરવા જરૂરી છે. પરંતુ એકલા આમ કરવાથી સફળતા નહીં મળે. જ્યારે ઉપરથી કડકતા કરવામાં આવે છે, ત્યારે નીચેના અધિકારીઓ કહે છે કે ઉપરથી કડકતા કરવામાં આવી રહી છે, તેથી અમને વધુ લાંચની જરૂર છે. તેથી, નીચેથી અધિકારીઓ દ્વારા ભ્રષ્ટાચાર અટકાવવા માટે જાહેર સહકારની વ્યવસ્થા કરવી પડશે. લોકોના સહયોગથી જ નીચેના ભ્રષ્ટાચાર અને અમલદારશાહીના અવરોધ દૂર કરી શકાય છે. આ પગલાંઓ સાથે, સરકાર હજુ પણ અમુક અંશે નિકાસમાં વૃદ્ધિ મેળવી કરી શકે છે.-આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.