૨૦૦૧માં ગોલ્ડમેન સેશ (પ્રખ્યાત ઇન્વેસ્ટમેન્ટ બેંક) અર્થશાસ્ત્રી જીમ ઓ’નીલ એ વિશ્વના ઉભરતા અર્થતંત્રમાંથી સૌથી ઝડપથી વિકસતા દેશો તરીકે બ્રાઝીલ, રશિયા, ઇન્ડિયા અને ચીનને જુદા તારવી ‘બ્રિક’નામ આપ્યું અને ૨૦૫૦ સુધી આ દેશોનું વિશ્વના અર્થતંત્ર પર પ્રભુત્વ હશે એવી આગાહી કરી. ત્યારે એમની ગણતરી તો આ દેશોમાં નિવેશ કરવાની હતી. ચાર-પાંચ વર્ષ સુધી ગોલ્ડમેન સાશના વિશ્લેષકો આ ચાર દેશોના અર્થતંત્રનું અવલોકન કરતાં રહ્યા અને આ દેશોનાં નવા ખુલેલા મૂડીબજારમાં રોકાણ કરતા રહ્યાં. કારણકે ઝડપથી વિકસતા અર્થતંત્રનાં મૂડી બજારમાં વળતર પણ ઝડપથી મળતું હતું.
તે સમયે કોણે વિચાર્યું હતું કે આ દેશો પરસ્પર આર્થિક-રાજકીય સહકાર માટે જોડાણ કરશે, જે એકાદ દાયકામાં જ વૈકલ્પિક આર્થિક વ્યવસ્થા ઉભી કરવા સુધી પહોંચી જશે! ૨૦૦૬માં આ ચાર દેશો વચ્ચે જોડાણનો વિચાર રજુ થયો અને ૨૦૦૯માં રશિયાની પહેલ પર પ્રથમ બ્રિક શિખર સંમેલનનું આયોજન થયું. એક જ વર્ષમાં સાઉથઆફ્રિકા જોડાયું, બ્રિકમાંથી બ્રિકસ બન્યું અને પાંચ સભ્યો થયા. ૨૦૨૪માં પાંચમાંથી દસ થયા – ઈજીપ્ત, ઈરાન, ઈથોપિયા, સાઉદી અરેબિયા અને યુ.એ.ઈ જોડાયા આ વર્ષે ઇન્ડોનેશિયા જોડાયું. બીજા ત્રીસ દેશો બ્રિકસનાં સભ્ય બનવા ઈચ્છે છે. હવે આ જૂથ બ્રિકસ પ્લસ તરીકે ઓળખાય છે. આ જૂથના રાષ્ટ્રો અનૌપચારિક સંઘ તરીકે કામ કરે છે. દર વર્ષે બ્રિક્સ સંમેલન ગોઠવે છે જ્યાં સભ્ય રાજ્યોના વડાઓ આર્થિક સહકારનું નિર્માણ કરવાની દિશામાં કામ કરે છે.
આ બધા વિકાસશીલ દેશો છે જે વૈશ્વિક વેપારમાં પશ્ચિમી દેશોનાં પ્રભુત્વનો વિકલ્પ શોધી રહ્યા છે, જેમાં તેમને પરસ્પરનો સહકાર જરૂરી છે. ૧૬ વર્ષના ઈતિહાસમાં બ્રિકસના પ્રયત્ને કેટલાક મહત્વના બદલાવ ઉભા થયા છે. સૌથી નોંધપાત્ર છે ન્યુ ડેવેલપમેન્ટ બેંક. વિકાસશીલ દેશોમાં નાણાકીય કટોકટી વખતે કે પછી મોટી માળખાકીય સવલત ઉભી કરવા માટે વિદેશી નાણાંની મદદની જરૂર પણ રહેતી હોય છે જેને માટે જ વિશ્વ બેંક અને વિશ્વ નાણાકીય કોશ (આઈ.એમ.એફ.) જેવી સંસ્થા છે, પણ તેની કડક શરતો મોટે ભાગે અમેરિકા કે યુરોપનાં દેશોના હિતને અનુલક્ષીને ઘડવામાં આવે છે.
એટલે વૈકલ્પિક બેંક ઉભી કરવાનો પ્રસ્તાવ ૨૦૧૨ની બ્રિકસનાં સંમેલનમાં રજુ થયો. તે સમયના પાંચેય સભ્યો એ નાણાકીય ફાળો આપ્યો અને ૨૦૧૫માં ૧૦૦ બિલિયન ડોલરના મૂડી ભંડોળ સાથે ન્યુ ડેવેલોપમેન્ટ બેંક (એન.ડી.બી.)ના નામે કામ કરવાનું શરુ કરી દીધું, જે સભ્ય દેશો ઉપરાંત અન્ય વિકાસશીલ દેશોને ટકાઉ વિકાસનાં કામ માટે નાણાકીય સહાય આપે છે. આ ઉપરાંત બ્રિકસ – પે નામની આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાં ચુકવણીની વ્યવસ્થા ઉભી થઈ છે જે બ્રિકસનાં સભ્યો વચ્ચે વેપારની સરળતા ઉભી કરે છે. સભ્ય દેશો અંદરોઅંદરનાં વેપારમાં પોતાના ચલણ સ્વીકારવાનું શરુ કર્યું છે જેથી ડોલરની જરૂર ના પડે.
દા.ત. ૨૦૨૨માં યુકેન સાથેના સંઘર્ષ પછી રશિયા પર અમેરિકાએ લાદેલા પ્રતિબંધો પછી ભારત રશિયા પાસેથી જે પેટ્રોલ ખરીદે છે તેની ચુકવણી ભારતીય રૂપિયામાં અથવા ચાઇનીઝ યુઆનમાં કરે છે. બહુપક્ષીય વેપારમાં સરળતા ઉભી કરવા માટે જ બ્રિકનું પોતાનું અલગ ચલણ ઉભું કરવાની વાત ચર્ચાઈ હતી. જો એમ થાય તો સ્વાભાવિક રીતે ડોલરની આંતરરાષ્ટ્રીય ચલણ તરીકે માંગ પર અસર થવાની અને ડોલર નબળો પડવાની શક્યતા ઉભી થવાની. વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં અમેરિકાનું પ્રભુત્વ ટકાવી રાખવામાં ડોલરનું આંતર્રાષ્ટ્રીય ચલણ તરીકેની સ્વીકૃતિનો બહુ મોટો ફાળો છે. અમેરિકન પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પને બ્રિકસ એટલે જ ‘અમેરિકા વિરોધી’લાગે છે. એટલે જ તેઓ આ જૂથના સભ્ય દેશો પર વધારાની ૧૦ ટકા જકાત લાદવાની ધમકી આપે છે.
જોકે, બ્રિકસ દેશો માટે નવું ચલણ ઉભું કરવું અને અમેરિકાની ધમકીઓ સામે ટકી રહેવું સહેલું નથી. એક તરફ શક્તિશાળી અમેરિકા છે તો બીજી તરફ શક્તિ વધારવા સતત પ્રયત્નશીલ ચીન અને રશિયા છે. ચીન તો ઘણા દેશોને આર્થિક મદદ કરી તેમના પર સીધું નિયંત્રણ વધારી રહ્યું છે. બ્રિકસના માધ્યમથી પણ એ પોતાનું વર્ચસ્વ વધારવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યું છે. આ પણ તો એક પ્રકારનો સામ્રાજ્યવાદ જ છે. ભારત જેવા દેશની હાલત કફોડી છે. એક તરફ ઉભરતા અર્થતંત્ર તરીકે પશ્ચિમી દેશોના વર્ચસ્વ ટકવા બ્રિકસનાં સભ્યો સાથેનો સહકાર આવશ્યક છે તો બીજી બાજુ ચીનથી લશ્કરી ખતરો ઉભો થયો છે, ચીન સાથે વ્યાપાર ઘટાડવા માટેની ઝુંબેશ ઉઠી છે, જે માટે લોકમત પણ ઉભો થઇ રહ્યો છે.
વ્યુહાત્મક રીતે પણ જો ચીન પાકિસ્તાનને ટેકો કરી રહ્યું હોય તો અમેરિકા સાથે દોસ્તી ટકાવવું આવશ્યક બની જાય છે. ભારતનું આ વ્યૂહાત્મક વલણ બ્રિકસનાં હેતુ સાથે વિરોધાભાસ ઉભો કરે છે. એવી જ કાંઇક પરિસ્થિતિ મધ્ય એશિયાનાં દેશોની છે. ઈરાનની ન્યુક્લીઅર તાકાત સામે સાઉદી અરેબિયા કે યુ.એ.ઈ. જેવા દેશો અમેરિકા સાથેની દોસ્તીને જોખમમાં મૂકી શકે એમ નથી. હાલમાં તો વૈકલ્પિક ચલણ વિકસાવવાની કોઈ યોજના નથી એવું બ્રિકસનાં મંચ પરથી જાહેર થઇ ચુક્યું છે. પણ, વર્તમાન વૈશ્વિક વ્યવસ્થાને બદલાવામાં વિકાસશીલ દેશોના જૂથની ભૂમિકા મહત્વની રહેશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.
૨૦૦૧માં ગોલ્ડમેન સેશ (પ્રખ્યાત ઇન્વેસ્ટમેન્ટ બેંક) અર્થશાસ્ત્રી જીમ ઓ’નીલ એ વિશ્વના ઉભરતા અર્થતંત્રમાંથી સૌથી ઝડપથી વિકસતા દેશો તરીકે બ્રાઝીલ, રશિયા, ઇન્ડિયા અને ચીનને જુદા તારવી ‘બ્રિક’નામ આપ્યું અને ૨૦૫૦ સુધી આ દેશોનું વિશ્વના અર્થતંત્ર પર પ્રભુત્વ હશે એવી આગાહી કરી. ત્યારે એમની ગણતરી તો આ દેશોમાં નિવેશ કરવાની હતી. ચાર-પાંચ વર્ષ સુધી ગોલ્ડમેન સાશના વિશ્લેષકો આ ચાર દેશોના અર્થતંત્રનું અવલોકન કરતાં રહ્યા અને આ દેશોનાં નવા ખુલેલા મૂડીબજારમાં રોકાણ કરતા રહ્યાં. કારણકે ઝડપથી વિકસતા અર્થતંત્રનાં મૂડી બજારમાં વળતર પણ ઝડપથી મળતું હતું.
તે સમયે કોણે વિચાર્યું હતું કે આ દેશો પરસ્પર આર્થિક-રાજકીય સહકાર માટે જોડાણ કરશે, જે એકાદ દાયકામાં જ વૈકલ્પિક આર્થિક વ્યવસ્થા ઉભી કરવા સુધી પહોંચી જશે! ૨૦૦૬માં આ ચાર દેશો વચ્ચે જોડાણનો વિચાર રજુ થયો અને ૨૦૦૯માં રશિયાની પહેલ પર પ્રથમ બ્રિક શિખર સંમેલનનું આયોજન થયું. એક જ વર્ષમાં સાઉથઆફ્રિકા જોડાયું, બ્રિકમાંથી બ્રિકસ બન્યું અને પાંચ સભ્યો થયા. ૨૦૨૪માં પાંચમાંથી દસ થયા – ઈજીપ્ત, ઈરાન, ઈથોપિયા, સાઉદી અરેબિયા અને યુ.એ.ઈ જોડાયા આ વર્ષે ઇન્ડોનેશિયા જોડાયું. બીજા ત્રીસ દેશો બ્રિકસનાં સભ્ય બનવા ઈચ્છે છે. હવે આ જૂથ બ્રિકસ પ્લસ તરીકે ઓળખાય છે. આ જૂથના રાષ્ટ્રો અનૌપચારિક સંઘ તરીકે કામ કરે છે. દર વર્ષે બ્રિક્સ સંમેલન ગોઠવે છે જ્યાં સભ્ય રાજ્યોના વડાઓ આર્થિક સહકારનું નિર્માણ કરવાની દિશામાં કામ કરે છે.
આ બધા વિકાસશીલ દેશો છે જે વૈશ્વિક વેપારમાં પશ્ચિમી દેશોનાં પ્રભુત્વનો વિકલ્પ શોધી રહ્યા છે, જેમાં તેમને પરસ્પરનો સહકાર જરૂરી છે. ૧૬ વર્ષના ઈતિહાસમાં બ્રિકસના પ્રયત્ને કેટલાક મહત્વના બદલાવ ઉભા થયા છે. સૌથી નોંધપાત્ર છે ન્યુ ડેવેલપમેન્ટ બેંક. વિકાસશીલ દેશોમાં નાણાકીય કટોકટી વખતે કે પછી મોટી માળખાકીય સવલત ઉભી કરવા માટે વિદેશી નાણાંની મદદની જરૂર પણ રહેતી હોય છે જેને માટે જ વિશ્વ બેંક અને વિશ્વ નાણાકીય કોશ (આઈ.એમ.એફ.) જેવી સંસ્થા છે, પણ તેની કડક શરતો મોટે ભાગે અમેરિકા કે યુરોપનાં દેશોના હિતને અનુલક્ષીને ઘડવામાં આવે છે.
એટલે વૈકલ્પિક બેંક ઉભી કરવાનો પ્રસ્તાવ ૨૦૧૨ની બ્રિકસનાં સંમેલનમાં રજુ થયો. તે સમયના પાંચેય સભ્યો એ નાણાકીય ફાળો આપ્યો અને ૨૦૧૫માં ૧૦૦ બિલિયન ડોલરના મૂડી ભંડોળ સાથે ન્યુ ડેવેલોપમેન્ટ બેંક (એન.ડી.બી.)ના નામે કામ કરવાનું શરુ કરી દીધું, જે સભ્ય દેશો ઉપરાંત અન્ય વિકાસશીલ દેશોને ટકાઉ વિકાસનાં કામ માટે નાણાકીય સહાય આપે છે. આ ઉપરાંત બ્રિકસ – પે નામની આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાં ચુકવણીની વ્યવસ્થા ઉભી થઈ છે જે બ્રિકસનાં સભ્યો વચ્ચે વેપારની સરળતા ઉભી કરે છે. સભ્ય દેશો અંદરોઅંદરનાં વેપારમાં પોતાના ચલણ સ્વીકારવાનું શરુ કર્યું છે જેથી ડોલરની જરૂર ના પડે.
દા.ત. ૨૦૨૨માં યુકેન સાથેના સંઘર્ષ પછી રશિયા પર અમેરિકાએ લાદેલા પ્રતિબંધો પછી ભારત રશિયા પાસેથી જે પેટ્રોલ ખરીદે છે તેની ચુકવણી ભારતીય રૂપિયામાં અથવા ચાઇનીઝ યુઆનમાં કરે છે. બહુપક્ષીય વેપારમાં સરળતા ઉભી કરવા માટે જ બ્રિકનું પોતાનું અલગ ચલણ ઉભું કરવાની વાત ચર્ચાઈ હતી. જો એમ થાય તો સ્વાભાવિક રીતે ડોલરની આંતરરાષ્ટ્રીય ચલણ તરીકે માંગ પર અસર થવાની અને ડોલર નબળો પડવાની શક્યતા ઉભી થવાની. વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં અમેરિકાનું પ્રભુત્વ ટકાવી રાખવામાં ડોલરનું આંતર્રાષ્ટ્રીય ચલણ તરીકેની સ્વીકૃતિનો બહુ મોટો ફાળો છે. અમેરિકન પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પને બ્રિકસ એટલે જ ‘અમેરિકા વિરોધી’લાગે છે. એટલે જ તેઓ આ જૂથના સભ્ય દેશો પર વધારાની ૧૦ ટકા જકાત લાદવાની ધમકી આપે છે.
જોકે, બ્રિકસ દેશો માટે નવું ચલણ ઉભું કરવું અને અમેરિકાની ધમકીઓ સામે ટકી રહેવું સહેલું નથી. એક તરફ શક્તિશાળી અમેરિકા છે તો બીજી તરફ શક્તિ વધારવા સતત પ્રયત્નશીલ ચીન અને રશિયા છે. ચીન તો ઘણા દેશોને આર્થિક મદદ કરી તેમના પર સીધું નિયંત્રણ વધારી રહ્યું છે. બ્રિકસના માધ્યમથી પણ એ પોતાનું વર્ચસ્વ વધારવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યું છે. આ પણ તો એક પ્રકારનો સામ્રાજ્યવાદ જ છે. ભારત જેવા દેશની હાલત કફોડી છે. એક તરફ ઉભરતા અર્થતંત્ર તરીકે પશ્ચિમી દેશોના વર્ચસ્વ ટકવા બ્રિકસનાં સભ્યો સાથેનો સહકાર આવશ્યક છે તો બીજી બાજુ ચીનથી લશ્કરી ખતરો ઉભો થયો છે, ચીન સાથે વ્યાપાર ઘટાડવા માટેની ઝુંબેશ ઉઠી છે, જે માટે લોકમત પણ ઉભો થઇ રહ્યો છે.
વ્યુહાત્મક રીતે પણ જો ચીન પાકિસ્તાનને ટેકો કરી રહ્યું હોય તો અમેરિકા સાથે દોસ્તી ટકાવવું આવશ્યક બની જાય છે. ભારતનું આ વ્યૂહાત્મક વલણ બ્રિકસનાં હેતુ સાથે વિરોધાભાસ ઉભો કરે છે. એવી જ કાંઇક પરિસ્થિતિ મધ્ય એશિયાનાં દેશોની છે. ઈરાનની ન્યુક્લીઅર તાકાત સામે સાઉદી અરેબિયા કે યુ.એ.ઈ. જેવા દેશો અમેરિકા સાથેની દોસ્તીને જોખમમાં મૂકી શકે એમ નથી. હાલમાં તો વૈકલ્પિક ચલણ વિકસાવવાની કોઈ યોજના નથી એવું બ્રિકસનાં મંચ પરથી જાહેર થઇ ચુક્યું છે. પણ, વર્તમાન વૈશ્વિક વ્યવસ્થાને બદલાવામાં વિકાસશીલ દેશોના જૂથની ભૂમિકા મહત્વની રહેશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલાં વિચારો લેખકનાં પોતાના છે.