ભારતની પ્રથમ સમર્પિત મલ્ટી-વેવલન્થ અવકાશ વેધશાળા સાત વર્ષની થઈ ગઈ છે, તેની અપૂર્વ સિદ્ધિઓ પર એક નજર !
એસ્ટ્રોસેટ તારાનાં વિશ્વમાંથી દૂર યુવી ફોટોનની શોધનો શ્રેય! ક્રેબ પલ્સરનાં ઓફ-પલ્સ પ્રદેશમાંથી એક્સ-રે ધ્રુવીકરણ, બટરફ્લાય નેબ્યુલામાંથી વિસ્તૃત ઉત્સર્જન જેવી સિધ્ધિ મેળવી છે. શ્રીહરિકોટાનાં સતીશ ધવન સ્પેસ સેન્ટરથી 650 km.ની ભ્રમણકક્ષામાં ધ્રુવીય ઉપગ્રહ પ્રક્ષેપણ વાહન અવકાશમાં ગયું. ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા દ્વારા લોન્ચ કરવામાં આવેલ એસ્ટ્રોસેટ મૂળરૂપે 5 વર્ષ માટે ચલાવવા માટે હતું અને તેને 7 વર્ષ માટે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યું હતું. આશા છે કે તે વિજ્ઞાનની સેવામાં લાંબો સફળ સમય પસાર કરશે!
તેનાં ઓનબોર્ડ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ/પેલોડ્સ એટલે કે અલ્ટ્રા વાયોલેટ ઇમેજિંગ ટેલિસ્કોપ, લાર્જ એરિયા એક્સ-રે પ્રોપરશનલ કાઉન્ટર્સ, સોફ્ટ એક્સ-રે ટેલિસ્કોપ, કેડમિયમ ઝિંક ટેલ્યુરાઇડ ઇમેજર, સ્કેનિંગ સ્કાય મોનિટર અને ચાર્જ્ડ પાર્ટિકલ મોનિટર કૂલ મળીને આ 1513 kg. ભારી એસ્ટ્રોસેટને ખગોળશાસ્ત્ર માટે અનન્ય વેધશાળા બનાવે છે! વૈજ્ઞાનિક ઉપગ્રહે ત્યાં સુધી પહોંચવા માટે ઘણા વૈજ્ઞાનિકો અને એન્જિનિયરોની મદદ લીધી હતી, પરંતુ તે પછી વિજ્ઞાનનાં પરિણામોની ભાષા મારફત સુંદર વળતર આપી રહ્યું છે, જેમાં ઘણી મહત્વપૂર્ણ શોધો છે. ઉપગ્રહની વિશેષતા એ છે કે તે દૂર-દૂર સુધી વિવિધ ખગોળીય પદાર્થોનાં એકસાથે બહુ-તરંગ લંબાઇનાં અવલોકનો પ્રદાન કરે છે.
નજીકના તારા પ્રોક્સિમાં સેંટૌરી જે માત્ર 4 પ્રકાશવર્ષ દૂર છે, 9.3 બિલિયન વર્ષો દૂર ગેલેક્સી સુધી એસ્ટ્રોસેટની આંખ એક વિશાળ વિસ્તરણને પાર કરી ગઈ છે!
આ બધું એસ્ટ્રોસેટ પર 5 સભ્યોની ટેગ ટીમને આભારી છે. પેલોડ્સ દૂરનાં અવકાશી સ્ત્રોતોમાંથી આવતાં દ્રશ્યમાન અલ્ટ્રાવાયોલેટ અને એક્સ-રે મેળવે છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ ઇમેજિંગ ટેલિસ્કોપ બે અલગ-અલગ ટેલિસ્કોપનો સમાવેશ કરીને તે દ્રશ્યમાન, નજીકનાં અલ્ટ્રાવાયોલેટ અને દૂરનાં અલ્ટ્રાવાયોલેટને એક સાથે અવલોકન કરી શકે છે. ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ એસ્ટ્રોફિઝિક્સ, બેંગલુરૂ અને ઇન્ટર યુનિવર્સિટી સેન્ટર ફોર એસ્ટ્રોનોમી એન્ડ એસ્ટ્રોફિઝિક્સ, પુણે અને કેનેડિયન સ્પેસ એજન્સીનાં સહયોગથી આ પેલોડ વિકસાવવામાં આવ્યું છે. પુણેની ઇન્ટર યુનિવર્સિટી સેન્ટર ફોર એસ્ટ્રોનોમી એન્ડ એસ્ટ્રોફિઝિક્સ એસ્ટ્રોસેટ સાયન્સ સપોર્ટ સેલ ધરાવે છે, વિદ્યાર્થીઓ અને વૈજ્ઞાનિકોને તેમનાં સંશોધનની રચના કરવામાં અને વેધશાળાનો ઉપયોગ કરવા માટે સમય માંગી દરખાસ્તો લખવામાં માર્ગદર્શન આપે છે. હાલમાં, એસ્ટ્રોસેટનો વપરાશકર્તા સમુદાય 3000 કરતાં વધી ગયો છે, જેમાં 54 દેશોમાંથી યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, ઇટાલી, કેનેડા, જર્મની અને યુનાઇટેડ કિંગડમ સહિતની આગેવાની હેઠળનાં 1000 આંતરરાષ્ટ્રીય વપરાશકર્તાઓનો સમાવેશ થાય છે. સોફ્ટ એક્સ-રે ટેલિસ્કોપ જે એક એક્સ-રે ફોકસિંગ ટેલિસ્કોપ છે જે 0.3 – 8.0 કેઇવીની ઉર્જા શ્રેણીમાં કાર્યરત છે. આ પેલોડ ટાટા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફંડામેન્ટલ રિસર્ચ મુંબઈ દ્વારા વિકસાવવામાં આવ્યું છે.
લાર્જ એરિયા એક્સ-રે પ્રોપ્રોશનલ કાઉન્ટર્સ જે ત્રણ મોટાં વિસ્તારનાં પ્રમાણસર કાઉન્ટર્સ વેરિયેબલ એસ્ટ્રોફિઝિકલ સ્ત્રોતોના અભ્યાસ માટે 3.80 કેઇવી એક્સ-રેનાં એનર્જી બેન્ડ પર સમય અને બ્રોડબેન્ડ સ્પેક્ટ્રોસ્કોપી કરે છે. કેડમિયમ ઝીંક ટલુરાઇડ ઈમેજર એક સોલિડ સ્ટેટ ડિટેક્ટર જે એકત્ર વિસ્તાર સાથે ઊર્જા શ્રેણી 10 – 100 કેઇવીમાં હાર્ડ એક્સ-રે ઇમેજિંગનું સાધન છે . તે ટાટા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફંડામેન્ટલ રિસર્ચ, મુંબઈ દ્વારા વિક્રમ સારાભાઈ સ્પેસ સેન્ટર, ત્રિવેન્દ્રમ અને ઇન્ટર યુનિવર્સિટી સેન્ટર ફોર એસ્ટ્રોનોમી એન્ડ એસ્ટ્રોફિઝિક્સ એસ્ટ્રોસેટ સાયન્સ, પુણે દ્વારા વિકસાવવામાં આવ્યું હતું.
સ્કેનિંગ સ્કાય મોનિટર એક્સ-રે સ્ત્રોતોમાં ક્ષણિક વર્તનની શોધમાં સૂર્યથી દૂર આકાશના એક ભાગને સ્કેન કરવામાં મદદ કરે છે. સ્કેનિંગ સ્કાય મોનિટરને આકાશમાં મોટા સ્વાઇપ કરવા માટે માત્ર થોડાં કલાકો લાગે છે. તે ઈસરો સેટેલાઇટ સેન્ટર , બેંગલુરૂ અને આઇયુસીએએ,પુણે દ્વારા વિકસાવવામાં આવ્યું હતું. આ 5 પેલોડ્સ ઉપરાંત ટીઆઈએફઆર, મુંબઈ દ્વારા વિકસિત ચાર્જ્ડ પાર્ટિકલ મોનિટર પણ છે. ટીઆઈએફઆર એ એસ્ટ્રોસેટ પ્રોજેક્ટમાં સ્પષ્ટપણે મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.
આ પેલોડ્સ એસ્ટ્રોસેટને એક ધાર આપે છે. જમીન-આધારિત ટેલિસ્કોપ સાથે સંયુક્ત, વૈજ્ઞાનિકો એક ઉત્તમ દ્રશ્ય મેળવે છે અને વિશ્લેષણ પછી, આપણા અદ્ભુત રીતે વિશાળ અને જટિલ બ્રહ્માંડની સમજણ મેળવે છે.
આ દિવસોમાં સરહદી વિજ્ઞાનનાં કેસ કરવા માટે જમીન અને અવકાશ-આધારિત અવલોકનોની જરૂર છે. એક તરંગ લંબાઇમાં માત્ર એક જ વસ્તુને જોવાનાં જૂનાં દિવસો સંપૂર્ણપણે પાછળ. છૂટી ગયા છે! ડેટા મેળવવો એ એક ભાગ છે, વિશ્લેષણ બીજો ભાગ છે! એસ્ટ્રોસેટ પ્રપોઝલ-આધારિત સામાન્ય હેતુ વેધશાળા તરીકે કાર્ય કરે છે. લગભગ અડધા એસ્ટ્રોસેટ વપરાશકર્તાઓ ભારતનાં છે, 126 ભારતીય યુનિવર્સિટીઓની ભાગીદારી સામેલ છે. મણિપુર અને અરૂણાચલ પ્રદેશ સિવાય દરેક ભારતીય રાજ્ય એસ્ટ્રોસેટ વપરાશકર્તાઓને આમંત્રિત કરે છે. આંતરરાષ્ટ્રીય વપરાશકર્તાઓમાં અમેરિકા, ઇટાલી અને કેનેડાનાં વપરાશકર્તાઓ છે. અફઘાનિસ્તાનથી અંગોલા એસ્ટ્રોસેટ વપરાશકર્તાઓ વિવિધ પ્રદેશોમાં ફેલાયેલા છે.
ઉલ્લેખનિય છે કે અત્યાર સુધી એસ્ટ્રોસેટ ડેટાને કારણે કુલ 277 (સંદર્ભિત) પ્રકાશનો થયા છે અને ગણતરી થઈ રહી છે. આ સંખ્યા ટૂંક સમયમાં 300 સુધી પહોંચી જશે. ગયા વર્ષ સુધી એસ્ટ્રોસેટન પ્રકાશન સરેરાશ દર અઠવાડિયે એક આસપાસ રહેતું. આ સરેરાશ આશ્ચર્યજનક રીતે, વધી રહી છે. તે હવે દર મહિને પાંચ પ્રકાશનો થાય છે. તે બધામાં ટોચ પર એસ્ટ્રોસેટ ડેટાનાં પરિણામે 20 ડોક્ટર ઓફ ફિલોસોફી (પીએચડી) થીસીસ છે. તેમાંથી 18 ભારતમાં છે. એસ્ટ્રોસેટ અવલોકનોનું આગલું ચક્ર જેને ‘બારમી એઓ સાયકલ કહેવાય છે તે ઓક્ટોબરમાં શરૂ થશે. અને આવતા વર્ષે સપ્ટેમ્બરમાં સમાપ્ત થશે’.
વર્તમાન ચક્રમાં એસ્ટ્રોસેટની માંગ વધુ છે. અવલોકનો માટે ઉપલબ્ધ સમયનાં સંદર્ભમાં એસ્ટ્રોસેટ ડેટા માટેની વિનંતી બમણી છે!
અવકાશ એજન્સી ભવિષ્યમાં બહુ-સંસ્થા મિશનને એકીકૃત કરવાં અને આયોજન કરવાં આતુર છે. 7 વર્ષની ઉંમરે એસ્ટ્રોસેટ પહેલાંથી જ તેના આયોજિત જીવનકાળને 5 વત્તા 2 વર્ષ વટાવી ચૂક્યું છે. આશા છે કે તે વિજ્ઞાનની સેવામાં લાંબો સમય જાય. એસ્ટ્રોસેટની ઘણી સિદ્ધિઓની તરફ ધ્યાન દોરે છે.
ભવિષ્યમાં તે જેમ્સ વેબ સ્પેસ ટેલિસ્કોપ જેવી અન્ય અવકાશ વેધશાળાઓની સાથે ફરક લાવવાની ક્ષમતા ધરાવશે.
ખગોળશાસ્ત્ર 21મી સદીનો વિષય હશે અને એસ્ટ્રોસેટ એ એક અસાધારણ મિશન છે!
