ઈરાનનું ફોર્ડો તેમના દેશનું એક મહત્વપૂર્ણ પરમાણુ સંશોધન અને યુરેનિયમ સંવર્ધન સ્થળ છે, જે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ઘણું ચર્ચામાં રહ્યું છે. આ સ્થળ ઈરાનના કોમ શહેરની નજીક, એક પર્વતીય વિસ્તારમાં આવેલું છે અને તેનું પૂરું નામ ફોર્ડો ફ્યુઅલ એનરિચમેન્ટ પ્લાન્ટ છે. ફોર્ડોની સ્થાપના અને તેની ગતિવિધિઓએ વૈશ્વિક રાજનીતિ, ખાસ કરીને ઈરાનના પરમાણુ કાર્યક્રમને લઈને, ઘણો વિવાદ ઉભો કર્યો છે.
ફોર્ડો પરમાણુ સ્થળનું નિર્માણ ઈરાને 2000ના દાયકાની શરૂઆતમાં શરૂ કર્યું હતું, પરંતુ તેનું અસ્તિત્વ 2009 સુધી આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાય માટે અજાણ્યું હતું. 2009માં, ઈરાને આંતરરાષ્ટ્રીય અણુ ઊર્જા એજન્સીને ફોર્ડોની હાજરી વિશે જાણ કરી હતી જેના પછી આ સ્થળ વૈશ્વિક ધ્યાનનું કેન્દ્ર બન્યું. ઈરાનનો દાવો હતો કે ફોર્ડોનો ઉદ્દેશ શાંતિપૂર્ણ હેતુઓ માટે યુરેનિયમનું સંવર્ધન કરવાનો છે, જેમ કે પરમાણુ ઊર્જા ઉત્પાદન અને તબીબી સંશોધન.
જોકે, પશ્ચિમી દેશો, ખાસ કરીને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ અને ઇઝરાયલ, ફોર્ડોનો ઉપયોગ પરમાણુ હથિયારોના નિર્માણ માટે થઈ શકે છે તેવી શંકા વ્યક્ત કરી રહ્યા હતા.ફોર્ડોની રચના એ રીતે કરવામાં આવી છે કે તે હવાઈ હુમલાઓથી સુરક્ષિત રહે. આ સ્થળ પર્વતની અંદર, લગભગ 90 મીટર (295 ફૂટ)ની ઊંડાઈએ આવેલું છે, જે તેને બંકર જેવી સુરક્ષા પૂરી પાડે છે. આ લાક્ષણિકતાને કારણે ફોર્ડોને નાશ કરવો અત્યંત મુશ્કેલ માનવામાં આવે છે, અને આ જ કારણે તે ઈરાનના પરમાણુ કાર્યક્રમનું એક મહત્વનું અને વિવાદાસ્પદ ઘટક બન્યું છે.
ફોર્ડો પ્લાન્ટ યુરેનિયમ સંવર્ધન માટે રચાયેલું છે, જેમાં સેન્ટ્રીફ્યુજ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ થાય છે. સેન્ટ્રીફ્યુજ એ એવા ઉપકરણો છે જે યુરેનિયમ-235 આઇસોટોપને અલગ કરીને તેની સાંદ્રતા વધારે છે. ફોર્ડોમાં હજારો સેન્ટ્રીફ્યુજ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે, જે યુરેનિયમને 20% સુધી સંવર્ધન કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. આ સ્તરનું સંવર્ધન શાંતિપૂર્ણ હેતુઓ (જેમ કે રિએક્ટર ફ્યુઅલ) માટે વપરાય છે, પરંતુ 90%થી વધુ સંવર્ધન પરમાણુ હથિયારો માટે જરૂરી હોય છે.
IAEAના અહેવાલો અનુસાર, ઈરાને ફોર્ડોમાં 60% સુધી સંવર્ધન કર્યું હોવાનું જણાવ્યું છે, જે આંતરરાષ્ટ્રીય ચિંતાનું મુખ્ય કારણ બન્યું છે. ફોર્ડોની ડિઝાઇન એવી રીતે કરવામાં આવી છે કે તે નાનું પરંતુ અત્યંત સુરક્ષિત અને કાર્યક્ષમ હોય. નતાન્ઝ પ્લાન્ટની તુલનામાં, જે ઈરાનની સૌથી મોટી યુરેનિયમ સંવર્ધન સુવિધા છે, ફોર્ડોનું કદ નાનું છે, પરંતુ તેની ભૂગર્ભ સ્થિતિ અને રક્ષણાત્મક બાંધકામ તેને વધુ મહત્વપૂર્ણ બનાવે છે.
ફોર્ડો ઈરાનના પરમાણુ કાર્યક્રમનું એક મુખ્ય કેન્દ્ર છે, અને તેની ગતિવિધિઓ આંતરરાષ્ટ્રીય રાજદ્વારીના કેન્દ્રમાં રહી છે. 2015માં, ઈરાન અને P5+1 દેશો (યુએસ, યુકે, ફ્રાન્સ, રશિયા, ચીન અને જર્મની) વચ્ચે જોઇન્ટ કોમ્પ્રિહેન્સિવ પ્લાન ઓફ એક્શન કરાર થયો હતો. જેના હેઠળ ઈરાને ફોર્ડોમાં યુરેનિયમ સંવર્ધનની મર્યાદિત ગતિવિધિઓ સ્વીકારી. આ કરાર હેઠળ, ફોર્ડોને સંશોધન અને વિકાસ માટે વાપરવાની મંજૂરી હતી, પરંતુ મોટા પાયે સંવર્ધન પર પ્રતિબંધ હતો. જોકે, 2018માં યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સે JCPOAમાંથી ખસી જતાં ઈરાને ફોર્ડોમાં સંવર્ધન ફરી શરૂ કર્યું, જેનાથી તણાવ વધ્યો હતો. ફોર્ડોની ભૂગર્ભ સ્થિતિને કારણે તેને નાશ કરવા માટે બંકર-બસ્ટર બોમ્બની જરૂર પડે છે, જે ફક્ત અમેરિકા જેવા દેશો પાસે જ ઉપલબ્ધ છે.
આ સ્થળની સુરક્ષા અને ઈરાનની સંવર્ધન ક્ષમતાઓએ ઇઝરાયલ અને અમેરિકાને ચિંતિત કર્યા હતો, જેઓ ઈરાનના પરમાણુ હથિયારોના વિકાસને રોકવા માટે સૈન્ય કાર્યવાહીની ચેતવણી આપતા રહ્યા છે. જો કે હવે અમેરિકાએ દાવો કર્યો છે કે બી ટુ બોમ્બરે ઇરાનના ફોર્ડો પ્લાન્ટને ધ્વસ્ત કરી નાંખ્યો છે. આ દાવો સાચો છે કે ખોટો તેની તો ખબર નથી પરંતુ આ હુમલાના કારણે ઇરાનનો પરમાણુ કાર્યક્રમ અનેક વર્ષ પાછળ ધકેલાઇ જશે તે સનાતન સત્ય છે.
તાજેતરના અહેવાલો અનુસાર, 22 જૂન 2025ના રોજ, અમેરિકાએ ઈરાનના ત્રણ પરમાણુ સ્થળો—ફોર્ડો, નતાન્ઝ અને ઇસ્ફહાન—પર હવાઈ હુમલા કર્યા હોવાનું જણાવાયું છે. આ હુમલામાં ફોર્ડો પર ખાસ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં બંકર-બસ્ટર બોમ્બનો ઉપયોગ કરીને આ સ્થળને નાશ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો. અમેરિકન રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે આ હુમલાને સફળ ગણાવ્યો અને દાવો કર્યો કે તે ઈરાનની પરમાણુ ક્ષમતાઓને નબળી પાડવા માટે હતો. આ હુમલાઓએ મધ્ય પૂર્વમાં તણાવ વધાર્યો છે, અને ઈરાને આનો જવાબ આપવાની ચેતવણી આપી છે. X પરના પોસ્ટ્સમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે ફોર્ડો ઈરાનની 20 વર્ષની મહેનત અને અબજો ડોલરનું રોકાણ હતું, જેમાં ચીનથી ગુપ્ત રીતે યુરેનિયમ મેળવવું અને વિશ્વભરમાંથી સામગ્રી એકઠી કરવી શામેલ હતું. જોકે, આ માહિતીની સત્તાવાર પુષ્ટિ થઈ નથી, અને આવા દાવાઓને સાવધાનીપૂર્વક જોવું જોઈએ.
