‘’સદીઓની ધીરજ, અગણિત બલિદાન, ત્યાગ અને તપસ્યા પછી આપણા પ્રભુ શ્રી રામ ઘરે પાછા ફર્યા છે.’’ આ રીતે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ અયોધ્યામાં નવા મંદિરની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠાનું વર્ણન કર્યું. નિશ્ચિતપણે, આપણે જે જોયું છે તે લાખો હિન્દુઓની લાંબા સમયથી ચાલી આવતી માંગની પરિપૂર્ણતા છે. કારણ કે, તેઓ પ્રભુ રામની પૂજા કરે છે અને સત્ય, બલિદાન અને નૈતિક શાસનના ગુણો માટે તેમની સ્તુતિ કરે છે.
મોદીએ અયોધ્યામાં રામ મંદિર અને રાષ્ટ્રની સમૃદ્ધિને જોડતો નવો મંત્ર આપ્યો – “દેવ સે દેશ; રામ સે રાષ્ટ્ર (ભગવાનથી દેશ અને રામથી રાષ્ટ્ર).” પીએમ મોદીએ કહ્યું કે, મંદિરનું ઉદ્ઘાટન એ માત્ર વિજયની જ નહીં, પણ વિનય (નમ્રતા)ની પણ ક્ષણ છે. મોદીએ રામ જન્મભૂમિ આંદોલનનો વિરોધ કરનારાઓને મંદિરમાં આવવા અને અનુભૂતિનો અનુભવ કરવા આમંત્રણ આપ્યું હતું. રામ મંદિરના ઉદઘાટનને પસંદ ન કરનારા રાજકીય વિરોધીઓને એક સંદેશમાં મોદીએ એ પણ યાદ કર્યું કે, ‘’એક સમય હતો જ્યારે કેટલાક લોકો કહેતા હતા કે જો રામ મંદિર બનશે તો અશાંતિ ફેલાઈ જશે.
આવા લોકો ભારતની સામાજિક ભાવનાની શુદ્ધતાને સમજવામાં નિષ્ફળ ગયા. રામ લલ્લાના આ મંદિરનું નિર્માણ ભારતીય સમાજમાં શાંતિ, ધૈર્ય, સૌહાર્દ અને સમન્વયનું પણ પ્રતીક છે. આપણે જોઈ રહ્યા છીએ કે, આ નિર્માણ કોઈ આગ લગાવી રહ્યું નથી, પરંતુ તે ઊર્જાને જન્મ આપી રહ્યું છે. રામ મંદિર સમાજના દરેક વર્ગ માટે ઉજ્જવળ ભવિષ્ય તરફ આગળ વધવા માટે પ્રેરણા લઈને આવ્યું છે. આજે, હું તે લોકોને આહ્વાન કરું છું … તેને અનુભવો, તમારા દૃષ્ટિકોણ પર પુનર્વિચાર કરો.’’ ભાજપે રામ મંદિરને હિંદુ ગૌરવને પુનઃપ્રાપ્ત કરવાના તેના દૃષ્ટિકોણના કેન્દ્ર તરીકે દર્શાવ્યું છે, જેને તે કહે છે કે, સદીઓથી મુઘલ શાસન અને બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદ દ્વારા દબાવવામાં આવ્યું હતું. નિઃશંકપણે, મોદી દેશમાં ધર્મ અને રાજકારણના અભૂતપૂર્વ સંમિશ્રણનો ચહેરો છે.
મંદિરના ઉદઘાટન પહેલાં તેમણે હિન્દુ ધાર્મિક વિધિના ભાગરૂપે 11 દિવસમાં અસંખ્ય રામ મંદિરોની મુલાકાત લઈને માહોલ તૈયાર કર્યો. એક વાત સ્પષ્ટ છે: હિંદુઓના 500 વર્ષના લાંબા ઇન્તજાર બાદ રામમંદિરનું ઉદ્ઘાટન ડાબેરીઓ, ઇસ્લામવાદીઓ અને તેમના રાજકીય આકાઓની હિંદુ-દ્વેષી કથાનો અંત લાવે છે. તેથી જ વિપક્ષી નેતાઓએ મંદિરના ઉદ્ઘાટનને આરએસએસ-ભાજપની ઘટના ગણાવીને તેમાં ભાગ ન લીધો, પરંતુ હિમાચલ પ્રદેશના મંત્રી વિક્રમાદિત્ય સિંહ, જેઓ રાજ્ય કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ પ્રતિભા સિંહના પુત્ર છે, આ કાર્યક્રમમાં હાજરી આપી હતી.
વિરોધ પક્ષોને ડર છે કે ભવ્ય રામ મંદિર ભારતની 80% વસ્તી ધરાવતા હિંદુઓની ધાર્મિક લાગણીઓને આકર્ષિત કરીને મોદીની સત્તામાં પાછા ફરવાની તકોને વેગ આપશે. રાજકીય વિશ્લેષકો અને ટીકાકારો આ સમારોહને મોદી માટે ચૂંટણી પ્રચારની શરૂઆત તરીકે જુએ છે. તેમના મતે, સરકારના નેતૃત્વમાં ધૂમધામથી ભરેલું પ્રદર્શન દર્શાવે છે કે મોદીના શાસનમાં ધર્મ અને રાજ્ય વચ્ચેની રેખા કેટલી હદે ખતમ થઈ ગઈ છે. કદાચ, મોદી અને ભાજપ આશા રાખી શકે કે, ભારતના સૌથી વધુ વસ્તીવાળા રાજ્ય ઉત્તર પ્રદેશ (જ્યાં લોકસભાની 80 બેઠકો છે) તેમાં અયોધ્યા રામ મંદિર ખૂલવાથી તે સતત ત્રીજી વખત વિક્રમજનક રીતે વડાપ્રધાન બનવામાં મદદ કરશે.
પરંતુ આપણામાંથી મોટા ભાગના લોકો એ વાત સાથે સહમત થશે કે, રામ મંદિરના ઉદ્ઘાટન પહેલાં પણ મોદી સૌથી લોકપ્રિય નેતા રહ્યા છે, જેમને ત્રીજી ટર્મ માટે જનાદેશ મેળવવામાં મુશ્કેલી ન હોવી જોઈએ. તેથી, એવું ન વિચારવું જોઈએ કે માત્ર રામ મંદિર જ મોદીને સમર્થન આપશે. જોશ (ઉત્તેજના)ના સમયે હોશ (કારણ) માટે આહવાન કરતાં આરએસએસના સરસંઘચાલક મોહન ભાગવતે વિવાદોને સમાપ્ત કરવાની અને અલગ-અલગ માન્યતાઓ ધરાવતા લોકો સહિત દરેકને સાથે લેવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો. રામ મંદિરના અભિષેક પછી અયોધ્યામાં બોલતાં ભાગવતે કહ્યું કે, ભારતનો સ્વ (સ્વ) પાછો ફર્યો છે અને મંદિર નવા ભારતના ઉદયનું પ્રતિનિધિત્વ કરશે. ભાગવતે કહ્યું કે, રામ રાજ્ય આવી રહ્યું છે.
“આપણે બધા ભારતવર્ષનાં બાળકો છીએ. તેથી આપણે બધાએ હળીમળીમાં રહેવું જોઈએ. આપણે બધાને સાથે રાખીને ચાલવું જોઈએ. બધા આપણા છે. કરુણા મહત્ત્વની છે. જ્યાં પણ આપણને જોવા મળે કે લોકો દુઃખમાં છે, આપણે તેમની સેવા કરવા દોડી જવું જોઈએ. આપણે જે કમાઈએ છીએ તેમાંથી બચાવવું જોઈએ અને જે કમાઈએ છીએ તેમાંથી સમાજને પણ આપવું જોઈએ. અન્ય લોકો પણ તેમની માન્યતાઓ હોઈ શકે છે, જે આપણા કરતાં ભિન્ન હોઈ શકે છે. એવું જરૂરી નથી કે આપણે હંમેશાં સાચા જ હોઈએ, પરંતુ જો આપણે સાચા હોઈએ તો પણ આપણે બધા સંયમમાં રહીએ.’’ આ દૃષ્ટિકોણ સાથે કોઈ અસંમત થઈ શકે નહીં. જોકે, સમાધાન બે-માર્ગી પ્રક્રિયા હોવી જોઈએ. એકવાર મંદિર બધા આવનારાઓ માટે ખુલ્લું થઈ જાય પછી એક નવું સત્ય અને સમાધાન પ્રક્રિયા શરૂ થાય એવી આશા રાખી શકાય. પ્રભુ શ્રી રામનું અયોધ્યા પરત ફરવું એ હિંદુ-મુસ્લિમ સંબંધોમાં એક મહત્ત્વપૂર્ણ વળાંક માનવો જોઈએ.
જોકે, મોટો પ્રશ્ન એ છે કે શું વિપક્ષે, ખાસ કરીને કોંગ્રેસે આ કાર્યક્રમનો બહિષ્કાર કરીને મોટી ભૂલ કરી છે? કોંગ્રેસના ઘણા નેતાઓ એવા છે જેઓ રાહુલ ગાંધીના અભિગમથી નારાજ છે. મહાત્મા ગાંધીના જન્મસ્થળ પોરબંદરના પક્ષના ધારાસભ્ય અર્જુન મોઢવાડિયા અને ફૈઝાબાદ (હાલ અયોધ્યા)ના ભૂતપૂર્વ ધારાસભ્ય નિર્મલ ખત્રી વચ્ચે મતભેદો છે. તેઓએ સુધારણાની માંગ કરી છે. મોઢવાડિયા અને ખત્રીએ ભૂતકાળમાં ગુજરાત અને યુપીમાં કોંગ્રેસના એકમોનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. અયોધ્યા કોંગ્રેસની ભૂલોની દુર્ઘટનાની ગાથા રહી છે. પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા સમારોહથી દૂર રહેવાથી કોંગ્રેસની ભૂલની એક ગાથા ઉમેરાશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.
‘’સદીઓની ધીરજ, અગણિત બલિદાન, ત્યાગ અને તપસ્યા પછી આપણા પ્રભુ શ્રી રામ ઘરે પાછા ફર્યા છે.’’ આ રીતે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ અયોધ્યામાં નવા મંદિરની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠાનું વર્ણન કર્યું. નિશ્ચિતપણે, આપણે જે જોયું છે તે લાખો હિન્દુઓની લાંબા સમયથી ચાલી આવતી માંગની પરિપૂર્ણતા છે. કારણ કે, તેઓ પ્રભુ રામની પૂજા કરે છે અને સત્ય, બલિદાન અને નૈતિક શાસનના ગુણો માટે તેમની સ્તુતિ કરે છે.
મોદીએ અયોધ્યામાં રામ મંદિર અને રાષ્ટ્રની સમૃદ્ધિને જોડતો નવો મંત્ર આપ્યો – “દેવ સે દેશ; રામ સે રાષ્ટ્ર (ભગવાનથી દેશ અને રામથી રાષ્ટ્ર).” પીએમ મોદીએ કહ્યું કે, મંદિરનું ઉદ્ઘાટન એ માત્ર વિજયની જ નહીં, પણ વિનય (નમ્રતા)ની પણ ક્ષણ છે. મોદીએ રામ જન્મભૂમિ આંદોલનનો વિરોધ કરનારાઓને મંદિરમાં આવવા અને અનુભૂતિનો અનુભવ કરવા આમંત્રણ આપ્યું હતું. રામ મંદિરના ઉદઘાટનને પસંદ ન કરનારા રાજકીય વિરોધીઓને એક સંદેશમાં મોદીએ એ પણ યાદ કર્યું કે, ‘’એક સમય હતો જ્યારે કેટલાક લોકો કહેતા હતા કે જો રામ મંદિર બનશે તો અશાંતિ ફેલાઈ જશે.
આવા લોકો ભારતની સામાજિક ભાવનાની શુદ્ધતાને સમજવામાં નિષ્ફળ ગયા. રામ લલ્લાના આ મંદિરનું નિર્માણ ભારતીય સમાજમાં શાંતિ, ધૈર્ય, સૌહાર્દ અને સમન્વયનું પણ પ્રતીક છે. આપણે જોઈ રહ્યા છીએ કે, આ નિર્માણ કોઈ આગ લગાવી રહ્યું નથી, પરંતુ તે ઊર્જાને જન્મ આપી રહ્યું છે. રામ મંદિર સમાજના દરેક વર્ગ માટે ઉજ્જવળ ભવિષ્ય તરફ આગળ વધવા માટે પ્રેરણા લઈને આવ્યું છે. આજે, હું તે લોકોને આહ્વાન કરું છું … તેને અનુભવો, તમારા દૃષ્ટિકોણ પર પુનર્વિચાર કરો.’’ ભાજપે રામ મંદિરને હિંદુ ગૌરવને પુનઃપ્રાપ્ત કરવાના તેના દૃષ્ટિકોણના કેન્દ્ર તરીકે દર્શાવ્યું છે, જેને તે કહે છે કે, સદીઓથી મુઘલ શાસન અને બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદ દ્વારા દબાવવામાં આવ્યું હતું. નિઃશંકપણે, મોદી દેશમાં ધર્મ અને રાજકારણના અભૂતપૂર્વ સંમિશ્રણનો ચહેરો છે.
મંદિરના ઉદઘાટન પહેલાં તેમણે હિન્દુ ધાર્મિક વિધિના ભાગરૂપે 11 દિવસમાં અસંખ્ય રામ મંદિરોની મુલાકાત લઈને માહોલ તૈયાર કર્યો. એક વાત સ્પષ્ટ છે: હિંદુઓના 500 વર્ષના લાંબા ઇન્તજાર બાદ રામમંદિરનું ઉદ્ઘાટન ડાબેરીઓ, ઇસ્લામવાદીઓ અને તેમના રાજકીય આકાઓની હિંદુ-દ્વેષી કથાનો અંત લાવે છે. તેથી જ વિપક્ષી નેતાઓએ મંદિરના ઉદ્ઘાટનને આરએસએસ-ભાજપની ઘટના ગણાવીને તેમાં ભાગ ન લીધો, પરંતુ હિમાચલ પ્રદેશના મંત્રી વિક્રમાદિત્ય સિંહ, જેઓ રાજ્ય કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ પ્રતિભા સિંહના પુત્ર છે, આ કાર્યક્રમમાં હાજરી આપી હતી.
વિરોધ પક્ષોને ડર છે કે ભવ્ય રામ મંદિર ભારતની 80% વસ્તી ધરાવતા હિંદુઓની ધાર્મિક લાગણીઓને આકર્ષિત કરીને મોદીની સત્તામાં પાછા ફરવાની તકોને વેગ આપશે. રાજકીય વિશ્લેષકો અને ટીકાકારો આ સમારોહને મોદી માટે ચૂંટણી પ્રચારની શરૂઆત તરીકે જુએ છે. તેમના મતે, સરકારના નેતૃત્વમાં ધૂમધામથી ભરેલું પ્રદર્શન દર્શાવે છે કે મોદીના શાસનમાં ધર્મ અને રાજ્ય વચ્ચેની રેખા કેટલી હદે ખતમ થઈ ગઈ છે. કદાચ, મોદી અને ભાજપ આશા રાખી શકે કે, ભારતના સૌથી વધુ વસ્તીવાળા રાજ્ય ઉત્તર પ્રદેશ (જ્યાં લોકસભાની 80 બેઠકો છે) તેમાં અયોધ્યા રામ મંદિર ખૂલવાથી તે સતત ત્રીજી વખત વિક્રમજનક રીતે વડાપ્રધાન બનવામાં મદદ કરશે.
પરંતુ આપણામાંથી મોટા ભાગના લોકો એ વાત સાથે સહમત થશે કે, રામ મંદિરના ઉદ્ઘાટન પહેલાં પણ મોદી સૌથી લોકપ્રિય નેતા રહ્યા છે, જેમને ત્રીજી ટર્મ માટે જનાદેશ મેળવવામાં મુશ્કેલી ન હોવી જોઈએ. તેથી, એવું ન વિચારવું જોઈએ કે માત્ર રામ મંદિર જ મોદીને સમર્થન આપશે. જોશ (ઉત્તેજના)ના સમયે હોશ (કારણ) માટે આહવાન કરતાં આરએસએસના સરસંઘચાલક મોહન ભાગવતે વિવાદોને સમાપ્ત કરવાની અને અલગ-અલગ માન્યતાઓ ધરાવતા લોકો સહિત દરેકને સાથે લેવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો. રામ મંદિરના અભિષેક પછી અયોધ્યામાં બોલતાં ભાગવતે કહ્યું કે, ભારતનો સ્વ (સ્વ) પાછો ફર્યો છે અને મંદિર નવા ભારતના ઉદયનું પ્રતિનિધિત્વ કરશે. ભાગવતે કહ્યું કે, રામ રાજ્ય આવી રહ્યું છે.
“આપણે બધા ભારતવર્ષનાં બાળકો છીએ. તેથી આપણે બધાએ હળીમળીમાં રહેવું જોઈએ. આપણે બધાને સાથે રાખીને ચાલવું જોઈએ. બધા આપણા છે. કરુણા મહત્ત્વની છે. જ્યાં પણ આપણને જોવા મળે કે લોકો દુઃખમાં છે, આપણે તેમની સેવા કરવા દોડી જવું જોઈએ. આપણે જે કમાઈએ છીએ તેમાંથી બચાવવું જોઈએ અને જે કમાઈએ છીએ તેમાંથી સમાજને પણ આપવું જોઈએ. અન્ય લોકો પણ તેમની માન્યતાઓ હોઈ શકે છે, જે આપણા કરતાં ભિન્ન હોઈ શકે છે. એવું જરૂરી નથી કે આપણે હંમેશાં સાચા જ હોઈએ, પરંતુ જો આપણે સાચા હોઈએ તો પણ આપણે બધા સંયમમાં રહીએ.’’ આ દૃષ્ટિકોણ સાથે કોઈ અસંમત થઈ શકે નહીં. જોકે, સમાધાન બે-માર્ગી પ્રક્રિયા હોવી જોઈએ. એકવાર મંદિર બધા આવનારાઓ માટે ખુલ્લું થઈ જાય પછી એક નવું સત્ય અને સમાધાન પ્રક્રિયા શરૂ થાય એવી આશા રાખી શકાય. પ્રભુ શ્રી રામનું અયોધ્યા પરત ફરવું એ હિંદુ-મુસ્લિમ સંબંધોમાં એક મહત્ત્વપૂર્ણ વળાંક માનવો જોઈએ.
જોકે, મોટો પ્રશ્ન એ છે કે શું વિપક્ષે, ખાસ કરીને કોંગ્રેસે આ કાર્યક્રમનો બહિષ્કાર કરીને મોટી ભૂલ કરી છે? કોંગ્રેસના ઘણા નેતાઓ એવા છે જેઓ રાહુલ ગાંધીના અભિગમથી નારાજ છે. મહાત્મા ગાંધીના જન્મસ્થળ પોરબંદરના પક્ષના ધારાસભ્ય અર્જુન મોઢવાડિયા અને ફૈઝાબાદ (હાલ અયોધ્યા)ના ભૂતપૂર્વ ધારાસભ્ય નિર્મલ ખત્રી વચ્ચે મતભેદો છે. તેઓએ સુધારણાની માંગ કરી છે. મોઢવાડિયા અને ખત્રીએ ભૂતકાળમાં ગુજરાત અને યુપીમાં કોંગ્રેસના એકમોનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. અયોધ્યા કોંગ્રેસની ભૂલોની દુર્ઘટનાની ગાથા રહી છે. પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા સમારોહથી દૂર રહેવાથી કોંગ્રેસની ભૂલની એક ગાથા ઉમેરાશે.
– આ લેખમાં પ્રગટ થયેલા વિચારો લેખકના પોતાના છે.